"Klimaatcrisis aanpakken lukt alleen met een sterk sociaal beleid"
Welke les valt er te trekken uit het advies van de Nederlandse Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) bij adaptatie over de omgang met de klimaatcrisis?
Zijn rapport Mens en klimaat, de kracht van sociale infrastructuur uit mei luidt samengevat: onze klimaatbestendigheid neemt toe als overheden niet alleen focussen op techniek, maar tegelijk ook inzetten op een sociaal beleid dat mensen prikkelt naar elkaar om te kijken, dat hun vertrouwen verhoogt en dat ze een handelingsperspectief biedt.
Weerbaarheid en veerkracht
Technische ‘ingenieursoplossingen’ werken beter als je tegelijkertijd investeert in de sociale infrastructuur: in maatschappelijke weerbaarheid en in veerkracht. Dat klinkt logisch, maar toch praten beleidsmakers vaak alleen over fysieke ingrepen.Toch redden we het niet met alleen maar windmolens, waterbergingen en elektrische auto’s. Om effectief te kunnen reageren op extreem weer, voor klimaatadaptatie (jezelf aanpassen), is maatschappelijke veerkracht nodig. Dat concludeert de WRR in zijn recente studie van 182 pagina’s dik.
Sociale factoren
De overheid moet meer rekening houden met hoe burgers omgaan met onzekerheid, met de sociale cohesie (samenhang) en met de sociaaleconomische positie van burgers, schrijft de WRR.Zij moet zich afvragen hoe burgers klimaatrisico’s ervaren. Kunnen ze vertrouwen op elkaars hulp? Zijn klimaatmaatregelen wel uitvoerbaar voor alle burgers? Als burgers in een sociaal isolement verkeren, hebben zij een grotere kans om klimaatslachtoffer te worden.
Elkaar versterken
De WRR concludeert dat er meer aandacht nodig is voor de sociale infrastructuur. Inspelen op klimaatrisico’s lukt beter als fysieke en sociale maatregelen elkaar versterken. Als mensen oog voor elkaar tonen, vertrouwen hebben in zichzelf en in elkaar en als ze beschikken over genoeg ‘doenvermogen’, dan zijn ze beter gewapend tegen de klimaatcrisis. Dat vergroot hun handelingsperspectief.Doenvermogen is een interessant bedenksel van de WRR uit 2017: overheidsbeleid moet niet alleen begrijpelijk zijn, je moet er ook naar kúnnen handelen: je moet genoeg innerlijke kracht hebben om in actie te komen en vol te houden. Ook bij tegenslag moet je genoeg motivatie hebben om door te zetten.
Ongelijke herstelkansen
Als oplossingen niet voor iedereen in gelijke mate beschikbaar zijn zal de effectiviteit van het klimaatbeleid afnemen. Een maatregel is niet uitvoerbaar als je er speciale kennis(sen), geduld of handigheidjes voor nodig hebt.Burgers zitten niet in dezelfde uitgangssituatie en dat zorgt voor ongelijke herstelkansen na een ramp. In het slechtste geval leidt dat tot een giftige cocktail van wantrouwen, vervreemding en armoede, schrijft de WRR. Als we daar niet op bedacht zijn zullen technische ‘ingenieursoplossingen’ slechts beperkt werken.
België
Dit rapport van de Nederlandse wetenschapsraad is ook van belang voor natuur- en milieuorganisaties. Want ook die zijn traditioneel sterk gericht op fysieke en minder op sociale technologie.
Zo komt het woord sociaal maar één keer voor in een advies van de Bond Beter Leefmilieu, Natuurpunt en het WWF uit 2022 over de ‘waterbom’ die bij ons in de Vesdervallei een klimaatramp bezorgde. De milieuorganisaties focussen puur op technische engineering terwijl de kracht van sociale engineering onbesproken blijft in hun reactie.
Een klimaatgebeurtenis heeft een fysieke én een sociale impact. Hitte, droogte, hevige neerslag en een stijgende zeespiegel hebben schade en slachtoffers tot gevolg en kunnen er toe leiden dat mensen hun vertrouwen in elkaar of in de overheid verliezen, dat gemeenschappen onthechten en armoede doet groeien.
Netwerk
Je sociale context beïnvloedt hoe je met onheil omgaat. Heb je een sterk netwerk en beschik je over genoeg middelen, dan red je het wel. Maar niet iedereen kan zich zonnepanelen, een airco of een elektrische auto veroorloven.Voor sommigen is een noodpakket aanschaffen al een hele uitgave. Wie de eindjes aan elkaar moet knopen, heeft vooral kortetermijnzorgen aan het hoofd. En als je informatievoorziening afhangt van Instagram of Facebook, als je laaggeletterd bent of digitaal niet zo handig, dan sta je als laatste in de rij.
Klimaatsubsidies bereiken de rijken doorgaans het snelst. De have-nots hebben al moeite om een verzekering of een advocaat te betalen.
Aanbevelingen
Het klinkt op zich dus heel logisch: een gemeenschap wordt klimaatbestendiger als we rekening houden met de sociale infrastructuur. Bevordert die dat we mensen naar elkaar laten omkijken, hun onderlinge vertrouwen (en in eigen kracht) verhoogt en handelingsperspectief biedt?
Geef mensen meer grip zodat ze hun klimaatgedrag kúnnen aanpassen. De aanbevelingen van de Nederlandse WRR klinken ook voor België nogal wiedes. Toch krijgen burgers veel tegenstrijdige signalen. Bijvoorbeeld als politici het maatschappelijk middenveld ontmantelen of in diskrediet brengen, bij een gebrek aan bestuurlijk voorbeeldgedrag (vriendjespolitiek) en als klimaatmaatregelen zo ingewikkeld of veranderlijk zijn dat burgers liever afwachten.
Ontmoetingsplaatsen
De overheid kan het contact tussen mensen faciliteren in het belang van de sociale cohesie. De WRR prijst publieke voorzieningen zoals bibliotheken waar mensen elkaar ontmoeten en sociale netwerken vormen.“Beleid dat sociale cohesie in brede zin versterkt kan klimaatkwetsbaarheid verkleinen. Die potentie van sociale cohesie is van extra belang in klimaat kwetsbare delen van de gemeenschap. Ze vormt een buffer die kan helpen voorkomen dat een zwakke sociaaleconomische positie verder verslechtert in tijden van crisis.”
Het rapport ziet ook in buurtcentra en verenigingen voor sport, cultuur en zingeving vitale onderdelen van de sociale infrastructuur.
“Hun betekenis als ontmoetingsplaatsen, informatiekanalen en broedkamers voor sociaal vertrouwen reikt veel verder dan hun primaire doelstelling. Bezien vanuit klimaatadaptatie verdienen initiatieven gericht op het versterken van gemeenschapszin dan ook meer steun.”
Het zijn stuk voor stuk logisch klinkende aanbevelingen, maar besparingen op middenveldorganisaties wijzen juist de andere kant op.
Een voorbeeld van hoe het níét moet: de Vlaamse overheid raakte de sociale infrastructuur midscheeps door onverwacht te bezuinigen op een organisatie als het Vlaams-Afrikaans Huis Kuumba in Brussel. De ‘Family Day’ in de wijk Matonge (in de Brusselse gemeente Elsene) is een schoolvoorbeeld van een initiatief dat de sociale samenhang juist versterkt.
Rechtvaardigheid
Lage-inkomensgroepen zijn het kwetsbaarst voor hittestress. Ze wonen in wijken met weinig groen waar je minder snel afkoelt. Zelfs al heb je een airco, je durft ‘m niet aan te zetten, omdat je vreest voor de stroomfactuur. Huurders zijn voor woningaanpassingen afhankelijk van de eigenaar.
De WRR wijst er ook op dat collectieve ruimten bij stijgende temperaturen ook een functie kunnen vervullen om samen verkoeling te zoeken. De leefomstandigheden van mensen met een zwakkere sociaaleconomische positie maken dat ze eerder last hebben van klimaatverandering.
De orkaan Katrina in de VS toonde dat aan. In 2005 trof deze ramp vooral arme wijken en minderheidsgroepen. De publieke herstelinspanningen verliepen er langzamer dan in de rijkere wijken met veel witte bewoners.
Het WRR-rapport levert behalve dit nog meer bewijs dat ongelijke impact en afwikkeling van klimaatschade niet alleen afhankelijk zijn van fysieke omstandigheden maar ook van je sociaaleconomische positie en van de sociale cohesie.
Investeer in sociaal beleid
De grotere impact van klimaatverandering voor sociaaleconomisch zwakkere groepen blijkt behalve uit een grotere blootstelling en gevoeligheid ook uit minder adaptatiecapaciteit, uit minder handelingsmogelijkheden bij klimaatgebeurtenissen en uit een lager herstelvermogen.De politieke conclusie die je zou moeten trekken uit deze studie is dat dat voldoende redenen zijn om met de afbraak van sociaal beleid te stoppen en om juist te investeren in een sterk maatschappelijk middenveld.
Het WRR-rapport Mens en klimaat, de kracht van sociale infrastructuur bij adaptatie is gratis te downloaden. Op de site zijn ook een samenvatting, een infographic en een podcast beschikbaar.
