De strijd om wereldmacht: het Westen bewapent zich tegen opkomend Zuiden
Kantelende wereld
“Er voltrekken zich veranderingen zoals we die in een eeuw niet meer hebben meegemaakt – en wij zijn de motor achter die omwenteling”, zei de Chinese president Xi Jinping tegen Vladimir Poetin in maart 2023. Die uitspraak vat perfect samen wat er aan het gebeuren is op het wereldtoneel: het Westen verliest zijn monopolie op wereldmacht.
De cijfers spreken voor zich. In 2000 vertegenwoordigde de G7 – de traditionele grootmachten van het Westen – nog 45 procent van het mondiale bbp. Vandaag is dat gedaald tot ongeveer 30 procent.
De BRICS+, het samenwerkingsverband rond China, Rusland, India, Brazilië en Zuid-Afrika (met onder meer Iran, Egypte en Indonesië als nieuwkomers), zijn nu goed voor 37 procent van de wereldeconomie uitgedrukt in dollar PPP.[1] Je kan er niet naast kijken, de echte zwaartekracht verschuift zuidwaarts.
De nieuwe evolutie laat landen uit het Zuiden toe om de rijkdom die ze produceren in eigen handen te houden
In het licht van de geschiedenis is dit niet abnormaal. Gedurende eeuwen lag het zwaartepunt van de wereldeconomie in Azië. Als gevolg van de kolonisatie door het Westen en de industrialisatie exclusief in het Westen, is die wereldverhouding - tijdelijk - ondersteboven gegooid. Al bij al was dit een historische uitzondering. Zoals de grafiek laat zien maken we vandaag een inhaalbeweging mee.[2]
Ook technologisch is het Zuiden bezig aan een inhaalbeweging. China is wereldleider in elektrische voertuigen, zonne-energie, windturbines en digitale infrastructuur. Chinese bedrijven helpen landen als Indonesië, Bolivia en Zimbabwe om hun eigen industrie op te bouwen.
Zo ontstaat een alternatief voor de eeuwenlange rol van het Zuiden als loutere grondstoffenleverancier. Het laat die landen ook toe om de rijkdom die ze produceren in eigen handen te houden. En dat vertaalt zich in sterk verminderde inkomsten van westerse beursgenoteerde bedrijven in het buitenland.
Tussen 1990 en verzesvoudigden multinationals uit Europa en de VS hun winsten uit investeringen in het buitenland. Zoals de grafiek laat zien zijn die inkomsten vanaf 2011 gestagneerd. Volgens het groeipad gebaseerd op de periode 1990-2011, lopen ze daardoor anno 2024 jaarlijks meer dan 20.000 miljard dollar mis.
Dat is een gigantisch bedrag en meer dan een serieuze streep door de rekening van die machtige kapitaalgroepen.[3]
Het zijn uitgerekend de winsttransfers van Zuid naar Noord die aan de oorsprong liggen van het imperialisme vanaf de 19e eeuw. Een essentiële pijler van het imperialisme wordt hier met andere woorden onderuit gehaald.
Een andere essentiële pijler is de dollar. Binnen de westerse dominantie is een sleutelpositie weggelegd voor de Amerikaanse dollar. Via de dollar kan Washington financiële blokkades opleggen aan wie het niet zint: Cuba, Iran, Venezuela, Rusland, enzovoort. Maar die greep verslapt.
BRICS is het eerste echt multilaterale economische samenwerkingsverband sinds de neergang van de WTO
Het aandeel van de dollar in de wereldwijde reserves daalde van 72 procent in 2001 naar 59 procent vandaag. Steeds meer landen sluiten akkoorden om rechtstreeks in elkaars munt te handelen, zonder dollar. De BRICS-bank wil tegen 2030 minstens 30 procent van haar leningen in lokale valuta verstrekken.
BRICS positioneert zich als het eerste echt multilaterale economische samenwerkingsverband sinds de neergang van de Wereldhandelsorganisatie (WTO). Het biedt landen een alternatief voor de dominantie van de dollar. De dollarhegemonie wankelt, of zoals de Financial Times het uitdrukt: “De post-dollarwereld is op komst.” En dat maakt Washington en Brussel behoorlijk zenuwachtig.
Existentiële bedreiging
Voor de Westerse elite is deze evolutie een existentiële bedreiging. Ze dreigt niet enkel de economische voorsprong aan te tasten, maar ook de politieke en ideologische greep op de wereldorde.
De drijvende kracht achter deze race is de maximale winst en de handhaving of uitbreiding van het westerse monopoliekapitaal
Op het Wereld Economisch Forum in Davos verwoordde Ursula von der Leyen dit als volgt: "We zijn een nieuw tijdperk van scherpe geopolitieke concurrentie ingegaan. De grootste economieën ter wereld strijden om toegang tot grondstoffen, nieuwe technologieën en mondiale handelsroutes. Van kunstmatige intelligentie tot schone technologie, van kwantumcomputers tot de ruimte, van de Noordpool tot de Zuid-Chinese Zee – de race is begonnen.”
De drijvende kracht achter deze race is de maximale winst en de handhaving of uitbreiding van de westerse multinationals, techbedrijven en financiële instellingen. Dat is in het geding en daar draait het uiteindelijk om.
De militaire kaart
De westerse elite is niet bereid om die lucratieve en dominante positie op te geven. Voormalig Voorzitter van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties, Kishore Mahbubani stelt vast dat “de wereld waarin het Westen de rest kon domineren voorbij is”. Maar eveneens dat het Westen zich daar niet op voorbereidt en het “nog steeds gelooft dat het de wereld kan domineren”.
Om die dominantie te blijven garanderen wordt de militaire kaart getrokken en wordt de oorlog voorbereid. Wereldwijd stijgen militaire uitgaven, maar vooral in Europa en de VS gaan de budgetten door het dak.
Het voorbije decennium hebben de Europese NAVO-landen hun defensie-uitgaven met een derde verhoogd. Sinds die invasie in februari 2022 zijn die budgetten in de meeste Europese landen nog fors toegenomen. Trump heeft aangekondigd dat zijn land een recordbedrag van 1.000 miljard dollar aan oorlogsuitgaven zal besteden.
Wat we zien, is de creatie van een ‘mondiale NAVO’
De NAVO besteedt nu al een recordbedrag van meer dan 1.500 miljard dollar per jaar aan defensie, dat is meer dan de helft van de totale werelduitgaven. In Europa is er sprake om de militaire uitgaven op korte termijn minstens te verdubbelen, van 2 procent van het bnp naar 3,5 tot zelfs 5 procent.[4]
De NAVO-bondgenoten zijn ook verantwoordelijk voor bijna twee derde van de wereldwijde wapenexport. Vandaag zijn er nooit geziene wapenleveringen aan Oekraïne en wordt ook Taiwan met zware wapens voorzien.
De oorlogskoorts rukt verder op. In Europa zijn dienstplicht en een nucleaire paraplu opnieuw bespreekbaar. Een aantal landen[5] is bereid om troepen te sturen naar buurlanden met Rusland, waaronder Oekraïne.
In Duitsland verklaarde defensieminister Pistorius dat het land “klaar zal zijn voor de oorlog” (Kriegstüchtigkeit) in 2029 en vorig jaar zette de toenmalige premier Rishi Sunak de defensie-industrie van het Verenigd Koninkrijk in “oorlogsmodus” en kondigde hij een forse verhoging aan van de defensie-uitgaven.
En het blijft niet alleen bij defensie-uitgaven. De afgelopen twintig jaar zijn NAVO-landen militair tussen landen als Irak, Afghanistan, Libië, Soedan, Jemen, Somalië, Libanon en Iran gekomen.
De NAVO is allang geen defensieve alliantie meer die zich beperkt tot Europa. Er is een toenemende aanwezigheid van de NAVO in Afrika en de Golflanden. De bondgenoten patrouilleren in de Zuid-Chinese Zee en zetten druk op bondgenoten in Azië om China te isoleren.
Wie dieper kijkt dan het oorlogszuchtig narratief ziet een krampachtige poging om de dominantie van het Westen in stand te houden
Australië bouwt aan een gigantische marine en krijgt Amerikaanse kernonderzeeërs. Japan verdubbelt bijna zijn militaire budget. In Zuid-Korea meren binnenkort opnieuw nucleaire onderzeeërs van de VS aan. In 2024 plaatste de VS een Typhon-raketsysteem in het noorden van de Filipijnen, waarmee het grote Chinese steden binnen bereik heeft.
Wat we zien, is de creatie van een ‘mondiale NAVO’, een militaire gordel die reikt van Noorwegen tot Nieuw-Zeeland, van Canada tot Zuid-Korea.
Echte motieven
‘We zijn verraden door Trump en worden bedreigd door Poetin, daarom moeten we onze militaire inspanningen opdrijven en ons voorbereiden op oorlog’. Dat is het verhaal dat de Europese elite en de mainstream media blijven herhalen — en dat bij veel mensen aanslaat.[6]
Het Kremlin heeft zich nochtans in het veel zwakkere Oekraïne snel vastgereden. Op vlak van conventionele oorlogsvoering is Rusland langs geen kanten opgewassen tegen het veel sterker Europa, zelfs zonder militaire rugdekking van het Pentagon.
Het idee dat we ons moeten voorbereiden op een Russische aanval verbergt de echte drijfveren achter de huidige militarisering. In Europa is de militarisering ouder dan de Russische invasie in Oekraïne. Voor de oorlogsstokers en het Militair Industrieel Complex was die invasie wel een ongelofelijk godsgeschenk. Europa heeft er dan ook alles aan gedaan om vredesonderhandelingen met Rusland te dwarsbomen.[7]
De invasie kon in elk geval op geen beter moment gekomen zijn, evenals de uitspraken van Trump dat de VS mogelijk niet langer militaire rugdekking zal geven voor de Europese bondgenoten bij een eventueel conflict. Wie dieper kijkt dan dit oorlogszuchtig narratief ziet een krampachtige poging om de tanende dominantie van het Westen in stand te houden.
“Een land telt maar echt op het internationaal plan als het ook bereid is om oorlog te voeren”
Om de economische dominantie te vrijwaren en de winsten van de grote westerse monopolies veilig te stellen moeten de investeringen en afzetmarkten in het buitenland, alsook de levering van goedkope grondstoffen uit die landen, gegarandeerd kunnen worden, desnoods met geweld en desnoods ten koste van mogelijke concurrenten.
Om de dominantie van de dollar in stand te kunnen houden moeten er hefbomen zijn om ‘onwillige’ landen in het gareel te laten lopen.
In beide gevallen is een sterk militair apparaat onontbeerlijk.[8] Of om het met de woorden van voormalig Duits kanselier Gerhard Schröder te zeggen: “een land telt maar echt op het internationaal plan als het ook bereid is om oorlog te voeren”,[9] een wel erg cynisch uitspraak van de politieke leider van een land dat tot tweemaal toe een wereldoorlog heeft veroorzaakt.
Er is nog een tweede belangrijke reden voor de militarisering: het zwengelt de economie aan. De oorlogseconomie hangt niet af van de koopkracht van de bevolking maar van de keuzes van de politieke leiders. Militaire aankopen kunnen (tijdelijk) wat zuurstof bezorgen aan een deel van de industrie, zij het dat dit ten koste gaat van andere sectoren en sociale uitgaven.
Militarisering is niet zozeer een antwoord op onveiligheid, maar een stevig verdienmodel
Het is hetgeen Reagan heeft uitgeprobeerd in de jaren 80 met zijn Star Wars en Hitler in de jaren 30. Van deze oorlogszuchtige koers profiteren de financiële elites en defensiebedrijven het meest. De wapenbeurzen draaien op volle toeren en beleggers zoeken gretig naar ‘defensieparels’ op de beurs.
Maar de geplande meeruitgaven voor defensie zullen meer dan waarschijnlijk een verspilling zijn aan verouderde en peperdure wapentechnologie. Goedkope technologische innovaties — vaak ontwikkeld buiten het traditionele defensieapparaat, soms zelfs in garages — kunnen vandaag voor een fractie van de kostprijs dezelfde of grotere schade aanrichten als miljardenprojecten van grote defensiebedrijven.
Voor deze verschuiving blijkt Oekraïne een testterrein te zijn: goedkope drones vernietigen dure tanks en hackers neutraliseren peperdure Javelin-raketten uit de VS. De huidige militariseringsgolf is met andere woorden niet zozeer een antwoord op dreigende onveiligheid, maar een stevig verdienmodel.
Noodzaak van een sterke vredesbeweging
De forse bewapening van Europa en de VS is geen noodzakelijk kwaad, maar een bewuste keuze van elites die hun macht willen behouden. Het is belangrijk om de oorlogszucht te ontmaskeren als een rookgordijn voor sociale afbraak en geopolitieke dominantie.
Meer dan ooit is een sterke vredesbeweging nodig. De vredelievende krachten moeten zich gezamenlijk inzetten voor een ander beleid: voor vrede, voor een eerlijke wereldorde en voor een economie die mensen dient in plaats van oorlogen. Dat betekent investeren in klimaat, zorg, onderwijs en internationale solidariteit.
Notes:
[1] Deze berekening houdt rekening met prijsverschillen tussen landen. Dit geeft een beter beeld van het werkelijke volume aan goederen en diensten dat in een land wordt geproduceerd, omdat het uitdrukt hoeveel je lokaal werkelijk kunt kopen voor één dollar. Instituties als de Wereldbank en het IMF maken meer en meer gebruik van deze berekeningsmethode.
[2] Bron: Financial Times. Met koloniale nazaten wordt bedoeld: de Verenigde Staten, Canada, Nieuw Zeeland en Australië.
[3] Bron: The Economist, 18maart 2023, p. 54.
[4] Bron voor de militaire uitgaven per inwoner: Wikipedia 1, Wikipedia 2, Worldometers.
[5] Het gaat onder andere om Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en Nederland. Ook Theo Francken sluit niet uit dat Belgische troepen deel zullen uitmaken van een vredesmacht in Oekraïne, mocht er een staakt-het-vuren worden bereikt.
[6] Volgens de recente peiling (De Stemming) noemt meer dan de helft van de Belgen een Russische aanval op een NAVO-lidstaat “waarschijnlijk”.
[7] Volgens de voormalige Israëlische premier Naftali Bennett hebben de VS en hun bondgenoten in het begin van de oorlog een vredesdeal tussen Rusland en Oekraïne geblokkeerd, omdat ze Poetin wilden verzwakken in plaats van onderhandelen. Iets later, eind maart 2022, heeft Boris Johnson, de toenmalige Britse premier aan Zelensky de boodschap gegeven dat “tegen Rusland gevochten moet worden tot de overwinning is behaald, en tot Rusland een strategische nederlaag leidt”.
[8] De uitoefening van militaire macht is duur en risicovol. Daarom worden meestal eerst andere drukkingsmiddelen gebruikt als diplomatieke druk, economische sancties, pogingen tot regimewissel, enzovoort. Maar als dat niet voldoende is hebben imperialistische landen in het verleden niet geaarzeld om de militaire kaart te trekken.
[9] NRC Handelsblad 15 januari 2001, geciteerd in Collon M., ‘La guerre globale a commené’, in Herrera, R. (ed.), L’empire en guerre. Berchem 2001, 211-235, p. 233.
