Het voelt vreemd aan: zomaar uit de auto stappen in Barrio Kennedy, een wijk in de stad Medellín[1]. Ik heb andere tijden gekend. Decennialang stonden de volkswijken op de bergflanken rond Medellín bekend om het buitensporig geweld waarmee gewapende organisaties elkaar bekampten.

Vroeger sleepten bendes hier dode lichamen van hun rivalen, die zij achteraan hun motorfiets hadden gebonden, door de straten om zo met een onzichtbare grens hun territorium af te bakenen.

Wij hebben een afspraak met Martha Macías Querubín. Ooit leefde zij in parken, kraakpanden en op begraafplaatsen. Zware drugsverslaving was haar deel. Op 13-jarige leeftijd hoorde zij al bij één van de bendes. Haar familie werd niet gespaard. Toen haar broer door haar eigen bende werd vermoord, besliste ze om ermee te stoppen.

“We realiseerden ons dat het leven meer is dan een droom en we stortten ons erop met alle passie die ons doet weten dat we het verdienen om te bestaan. Martha Macías Querubín. Foto: Marleen Bosmans

Zij herinnert zich de doden en de gruwelen alsof het gisteren was. “Het waren verschrikkelijke jaren,” vertelt ze me als we de foto’s aan de muur bekijken.  “In de jaren 1990-1991 werden hier 7.000 jongeren vermoord. In 2008-2009 volgde nog een piek met 4.000 doden, allemaal jongeren.”

Het pand waar de Corporación de Heroínas y Héroes del Amor (Vereniging van Heldinnen en Helden van de Liefde) is ondergebracht, heeft ze laten “zuiveren” zodat de geesten van de jongeren die hier destijds werden gefolterd, verkracht en vermoord, rust konden vinden.

16 jaar geleden startte Martha samen met acht gelijkgezinde vrouwen deze vereniging. Ondertussen hebben ook mannen zich aangesloten en zijn ze met twintig. Ze dragen allemaal een stevige mentale rugzak mee.

Voor wie verstrikt is geraakt in een wereld van geweld en drugs, is het belangrijk om weer zin te kunnen geven aan het leven. Deze Heldinnen en Helden doen dit door in te zetten op eigenwaarde, mentaal welzijn en verzoening.

Vanuit dat persoonlijk groeiproces slagen zij erin om samen met pastorale werkers, plaatselijke leerkrachten en welwillende ambtenaren mee te werken aan de uitbouw van een beter leefbare wijk.

Afspraken om de doden te begraven

Zelf heeft Martha een indrukwekkend traject afgelegd. Met het nodige vallen en opstaan is zij erin geslaagd om de overstap te maken van wat zijzelf “de wereld van het kwade” noemt naar “de wereld van het goede.”

De Heldinnen en Helden treden op als tussenpersonen in de besprekingen met de bendes. “Wij werken mét de bendes, maar niet vóór de bendes.” benadrukt ze.  “Wij zijn de boodschappers van de inwoners in de wijk.” En dat lijkt hen aardig te lukken.

Afspraken om geen drugs meer te verkopen aan de schoolpoort of overdag niet te dealen in de parken als er kinderen spelen, worden gerespecteerd. “Maar niet enkel dat, en wat ik nu ga zeggen klinkt misschien wreed,” waarschuwt ze mij, “het lukt ons niet altijd om het moorden te stoppen, maar we zijn er wel in geslaagd dat de bendes de familie van hun rivalen de kans geven om hun doden in alle rust te begraven.”

Op 17 oktober 2024 zette Martha Macías, als vertegenwoordigster van de Heldinnen en Helden, mee haar handtekening onder een Stappenplan voor de participatie van de civiele maatschappij in het vredesproces in de stad Medellín en de steden van de Vallei van Aburrá.

Haar handtekening prijkt nu officieel naast die van gerenommeerde middenveldorganisaties en die van Otty Patiño, Hoge Commissaris voor de Vrede. “Wij hebben dat stappenplan mee uitgeschreven,” vertelt ze niet zonder trots.

“Eerbetoon aan de slachtoffer van het gemeenschapsconflict”. Foto: VerdadAbierta.com

“Met de Heldinnen en Helden behoren we tot een sector van de civiele maatschappij die zwaar gestigmatiseerd wordt, maar iedereen weet dat wij nodig zijn om het stappenplan effectief uit te voeren.”

Waar misdaad de staat vervangt

Martha Macías is geen onbekende voor Jorge Mejía Martínez, die zijn bewondering voor haar laat blijken als haar naam valt. Hij heeft van de nationale regering de opdracht gekregen om de gesprekken met de criminele organisaties in Medellín en de omliggende Vallei van Aburrá te coördineren.

“Het is de allereerste keer in de Colombiaanse geschiedenis dat de Paz Urbana (vrede in de steden) integraal deel uitmaakt van een nationaal vredesbeleid,” zegt hij tevreden.

“Colombia heeft de voorbije decennia ingrijpende veranderingen ondergaan. De oorzaak daarvan ligt bij het aanhoudend, gewapend conflict. 80 procent van de bevolking woont nu in de steden en ook het geweld heeft zich in de steden geconcentreerd.”

“Colombia – Kracht van het leven”. Vredesconferentie. Foto: VerdadAbierta.com

“Gedurende meer dan veertig, vijftig jaar heeft de overheid geprobeerd om de criminele organisaties met repressieve maatregelen uit te roeien, maar die strategie is duidelijk niet gelukt.”

“De bendes in Medellín zijn mee geëvolueerd met de tijd en hebben blijk gegeven van een enorm aanpassingsvermogen. Zij beschikken over een enorme capaciteit om hun territoriale, sociale, economische, institutionele én politieke controle te handhaven, ” benadrukt hij.

85 procent van Medellín staat onder controle van wat men in Colombia “illegale gewapende structuren” noemt, een algemene term die guerrilla, milities, paramilitairen en de georganiseerde misdaad onderscheidt van de “legale gewapende structuren”, zijnde het leger en de politie.

In de illegaal gecontroleerde territoria hebben de criminele organisaties ruim de overhand. Zij luisteren naar namen zoals la Oficina, los Triana, la Terraza, los Pachelly, los Pesebreros, los Chatas, los Mesa en zijn in totaal met 17. Zij opereren via 350 bendes of combos die samen ongeveer 8.000 vooral jonge bendeleden tellen.

Medellín, stad van contrasten. Foto: David Peña/CC BY-SA 2:0

Dit probleem van illegaal gecontroleerde territoria is kenmerkend voor heel Colombia, niet alleen voor Medellín. “In Colombia zijn er meer territoria dan Staat,” besluit Jorge Mejía nadat hij mij het ontstaan van de territoria doorheen de geschiedenis heeft toegelicht.

Die geschiedenis leert dat de ruimte die vrijkomt wanneer een gewapende organisatie de wapens neerlegt, onmiddellijk wordt ingenomen door andere illegale structuren. De Colombiaanse staat blijft daarbij uitblinken in afwezigheid.

Geschiedenis schrijven in Medellín

De uitdagingen zijn niet min. Voorstanders van de harde aanpak voeren stevig oppositie en ook de Hoge Commissaris voor de Vrede loopt niet echt warm om prioriteit te geven aan de georganiseerde misdaad in de steden.

Eén en ander heeft als gevolg dat er nog altijd geen duidelijk juridisch kader bestaat dat de krijtlijnen aangeeft waarbinnen gesprekken met de criminele organisaties gevoerd kunnen worden.

Ook dit is Medellín, Commune 13, San Javier. Foto: Steffen Schmitz/CC BY-SA 4:0

Vooralsnog bepaalt de wet dat er met criminele organisaties niet kan worden onderhandeld en dat de besprekingen zich noodgedwongen moeten beperken tot de sociale en juridische aspecten van hun overgave.

En toch kijkt Jorge Mejía hoopvol naar de toekomst. De goedkeuring van het stappenplan is voor hem een enorme stap in de goede richting. Het plan werd opgemaakt in samenspraak met de vertegenwoordigers van de civiele maatschappij en doorgesproken met de woordvoerders van de criminele organisaties.

Een eerdere beslissing om alle gevangenwoordvoerders van de bendes over te plaatsen naar de gevangenis van Itagüí heeft het overleg aanzienlijk vergemakkelijkt. Zij vertegenwoordigen  85 à 90 procent van alle illegale gewapende structuren in Medellín.

President Gustavo Petro geeft een van zijn vele toespraken in het land. Foto: instagram.com/infopresidencia/

Het stappenplan focust op thema’s zoals het recht op vrede, de oorzaken van het geweld, de rekrutering van minderjarigen, waarheidsbevinding, de integrale ontwikkeling van de wijken die vooralsnog onder de controle van de bendes vallen en de ontmanteling van de criminele structuren.

De details moeten nog verder worden uitgewerkt, net zoals de instrumenten voor monitoring, verificatie en evaluatie.

Onderhandelen via een omweg

Jorge Mejía weet dat dit stappenplan ambitieus is en dat hij onderweg nog veel obstakels zal tegenkomen, maar hij is ervan overtuigd dat in Medellín geschiedenis wordt geschreven.

“Als vertegenwoordigers van de regering mogen wij niet onderhandelen met de criminele organisaties maar wél met de vertegenwoordigers van de civiele maatschappij. Met hen mogen wij onderhandelen over sociale, economische en politieke hervormingen die sowieso nodig zullen zijn om het hele plan tot een goed einde te brengen.”

“Eén van de voorwaarden die de woordvoerders in Itagüí stelden om de uitvoering van het stappenplan in de handen van de civiele maatschappij te leggen, was dat de middenveldorganisaties waar zij goede banden mee onderhouden ook actief bij het hele proces betrokken worden.”

“En dat is ons gelukt! Wij zijn erin geslaagd om organisaties bijeen te brengen die vroeger nooit wilden samenwerken. De agenda ligt nu in de handen van de civiele maatschappij, niet in die van de criminele organisaties en niet in die van de gesprekstafel in Itagüí.”

Vol vertrouwen

Tijdens mijn bezoek aan Medellín spreek ik met vele academici en organisaties uit het middenveld die op de één of andere manier bij het vredesproces in Colombia betrokken zijn.

Ik hoor vele kritische kanttekeningen die vooral te maken hebben met de manipulatie van de vredesakkoorden door vorige regeringen, de weerbarstigheid van lokale bestuur in Medellín, de boycot door de traditionele elites in het Congres, het stagneren van de onderhandelingen met de guerrilla en de groeiende almacht van de paramilitairen, maar tegelijkertijd is het vertrouwen dat het deze keer wél kan lukken, overal voelbaar.

De woordvoerders in de gevangenis van Itagüí hebben bewezen dat zij hun troepen nog altijd stevig in handen hebben en hebben de gemaakte afspraken steeds gehonoreerd. De inbreng van organisaties zoals de Heldinnen en Helden wordt ten volle erkend en gevaloriseerd.

Sommigen dromen zelfs luidop dat het model dat in Medellín langzaam maar zeker vorm krijgt en de repressieve aanpak zoals bijvoorbeeld van president Nayib Bukele met zijn megagevangenis in El Salvador van de kaart zal vegen.[2]

In Barrio Kennedy is het al enige tijd rustig. Sinds het aantreden in 2022 van de regering van president Gustavo Petro met zijn project voor Totale Vrede gaan de misdaadcijfers in Medellín gestaag naar omlaag.

“Natuurlijk hebben wij bedenkingen en zijn wij op onze hoede,” klinkt het, “maar wij wonen hier, wij leven hier, wij kennen onze tegenstanders en wij geloven dat dit zal lukken.”

Marleen Bosmans heeft meerdere Latijns-Amerikaanse landen bezocht, waar zij een grote vriendenkring heeft opgebouwd. Dit zijn haar artikels over Colombia:

Ongelijke strijd tussen slachtoffers van burgeroorlog in Colombia en machtselites van status quo

Tanja Nijmeijer: misleidende perscampagne als deel van een vuile oorlog

Colombia: draaiboek voor een stille staatsgreep tegen een democratisch verkozen president

Colombiaanse president Gustavo Petro houdt vurig pleidooi voor een wereldwijde revolutie

Vrede in Colombia niet voor morgen

Israël-Palestina: wat Colombia ons leert 

In Colombia loopt de weg naar de vrede over een politiek mijnenveld

Colombia: Gustavo Petro, de eerste linkse president na 200 jaar van rechtse regeringen

Note (nvdr):

[1] Barrio Kennedy ligt in het noorden van de stad. Medellín in het noordwesten van Colombia, hoofdstad van het departement Antioquia, is met 2,4 miljoen inwoners (cijfers 2018) de tweede grootste stad van het land. Ze ligt op een hoogte van gemiddeld 1500 meter. De rivier dwars door de stad heeft dezelfde naam. Tot eind jaren 1980 was het een van de meest gevaarlijke steden ter wereld, thuisbasis van het drugskartel onder leiding van de berichte Pablo Escobar. De globale cijfers zijn sindsdien fel verbeterd. Er is echter nog steedfs een zeer groot verschil qua veiligheid tussen de wijken. De centrale wijk El Poblado is zeer veilig met nauwelijks criminaliteit, verder van het centrum zijn er echter nog wijken met hoge sterftecijfers door criminele bendes. De stad is het tweede meest belangrijke economische centrum van Colombia (nvdr).