Chaplin in de film ‘The Great Dictator’. Foto: United Artists, Wikimedia Commons
De legendarische toespraak van Charlie Chaplin in The Great Dictator uit 1941 klinkt vandaag opvallend actueel. Zijn pleidooi voor solidariteit, gelijkheid en verzet tegen dictators en haat is geen anekdote uit een ver verleden, maar een moreel kompas voor onze tijd.
Chaplin waarschuwde al dat de macht van dictators slechts tijdelijk is en dat het volk uiteindelijk de macht zal terugnemen. Maar alleen als we dat collectief eisen en bewerkstelligen.
Zijn we terug in de jaren dertig?
De gelijkenissen tussen vandaag en de jaren dertig zijn niet toevallig. Economische crisissen, sociale onzekerheid en een afbrokkelend vertrouwen in democratische instellingen zorgen opnieuw voor een voedingsbodem waarin extreemrechts kan groeien.
Fascisme is geen ideologie van de massa, maar een machtsinstrument van economische elites in crisistijd
Historicus Kurt Gossweiler wees er al decennia geleden op: fascisme is geen ideologie van de massa, maar een machtsinstrument van economische elites in crisistijd. Wanneer klassieke democratische middelen hun greep verliezen, zoeken financiële en industriële machten naar radicale oplossingen.
‘De betekenis van de Hitlergroet. Miljoenen staan achter mij’. Foto: Fotomontage door John Heartfield voor het tijdschrift AIZ Berlin, 16 oktober 1932.
Het Duitse fascisme is aan de macht gebracht door grote kapitaalgroepen en was er het instrument van.’ Hitler werd van bij zijn machtsgreep gesteund door industriële en financiële bedrijven. ‘Millionen stehen hinter mir’.
Tijdens het interbellum kozen die elites voor het fascisme, ook omdat links toen in hun ogen een bedreiging vormde voor hun heerschappij. Ze kozen voor een radicale herstructurering van de staat omdat dit de enige oplossing leek om dat politiek probleem op te lossen. Later zal blijken dat het een wanhoopspoging was, maar wel één met desastreuze consequenties.
Sinds 1945 is de wereld fundamenteel veranderd, waardoor een herhaling van het klassieke fascisme onwaarschijnlijk is. Hoewel het gevoel leeft dat “de jaren dertig terug zijn”, verschilt onze huidige realiteit sterk van toen: de context is democratischer, er zijn geen oorlogen in naam van ras of leider, en instellingen zoals de EU en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens bieden bescherming.
Het socialisme is verzwakt, het middenveld teruggedrongen, maar de economische elite voelt zich niet bedreigd en heeft dus geen belang bij een autoritaire omwenteling.
Hoewel het gevoel leeft dat “de jaren dertig terug zijn”, verschilt onze huidige realiteit sterk van toen
Daarom steunen Europese elites vandaag voorlopig geen openlijk fascistisch project. Maar ook nu ondermijnen ze via neoliberale dogma’s de fundamenten van de democratie, met enorme ongelijkheid, ontmanteling van sociale structuren en versterking van repressieve staatsorganen als gevolg.
Een context van wereldwijde crisissen
Fascisme is geen fatalistisch scenario, maar er zijn wel maatschappelijke condities die het mogelijk maken. Daarom hangt de vraag naar de opkomst van een nieuw fascisme nauw samen met de economische en sociale situatie waarin wij ons bevinden.
Vandaag zijn de planetaire uitdagingen legio: een ontsporend klimaat, stijgende ongelijkheid, oorlogsdreiging, pandemieën en migratiebewegingen. Sinds de jaren 1970 wordt onze samenleving geherstructureerd in het teken van neoliberalisme. In plaats van solidariteit en collectieve bescherming worden marktdenken, concurrentie en individuele verantwoordelijkheid opgelegd als norm.
x
Piketty, Gabiël Zucman, Jan Eeckhout en Paul Goossens toonden met cijfers aan hoe ongelijkheid explodeert. De tien rijkste mensen verdubbelden hun vermogen tijdens de coronacrisis. Dit voedt het wantrouwen, de frustratie en de legitimiteitscrisis van de democratie. Op dat onbehagen surft extreemrechts.
Inrijpoorten van het moderne fascisme
“Elk tijdperk heeft zijn eigen fascisme”, schreef Auschwitz-overlever Primo Levi in 1974. Hoe zit het met dit tijdperk? Via welke inrijpoorten ontwikkelt zich het proces van fascisering? In een korte schets reiken we enkele pistes aan.
- Normalisering.
In bijna alle Europese landen is extreemrechts politiek genormaliseerd. Geen straatmarsen met knuppels, wel nette pakken, verkiezingscampagnes en parlementaire zetels. Die electorale strategie loont, zeker als traditionele partijen het gedachtegoed mee overnemen om kiezers te recupereren.
Inschikkelijkheid ten aanzien van extreemrechts werkt niet en is kortzichtig
Inschikkelijkheid ten aanzien van extreemrechts werkt niet en is kortzichtig. Het versterkt net hun legitimiteit waardoor de gevestigde partijen een sleutelrol spelen in de opkomst van extreemrechts.
Extreemrechts laat zich ook niet temmen door regeringsdeelname. Als ze meer mainstream overkomen komt dit omdat de andere partijen wanneer ze regeerden zelf radicaliseerden.
Dit boek gaat over gaat over hoe surveillance, controle en nieuwe technologieën onze privacy en democratische vrijheden bedreigen.
2. Uitbouw controlestaat.
Hun invloed groeit ook in de repressieve structuren: politie, leger en veiligheidsdiensten. Voeg daar de technologie van massasurveillance en digitale controle aan toe, en je krijgt een moderne vorm van machtsconcentratie en bevolkingstoezicht. De brute repressie van de jaren dertig maakt plaats voor een subtielere, maar even gevaarlijke controlestaat.
3. Aanval op mensenrechten en rechtspraak.
Onder het mom van vrijheid en veiligheid worden fundamentele mensenrechten steeds vaker uitgehold. Rechters die zich uitspreken tegen foltering of massale gegevensopslag worden weggezet als activistisch.
Extreemrechts gebruikt het recht op vrije meningsuiting om ondemocratische ideeën te verspreiden en ongestoord haat te zaaien
Politici als Francken en Elchardus stellen openlijk het Europees mensenrechtenkader in vraag. Extreemrechts gebruikt het recht op vrije meningsuiting om ondemocratische ideeën te verspreiden en ongestoord haat te zaaien.
Maar de grootste bedreiging is misschien wel de afkalving van de rechtsstaat van binnenuit. Want als checks and balances verzwakken, komt de poort naar autoritair bestuur wagenwijd open te staan.
4. Tegen links, de arbeidersbeweging, het sociaal verzet en de politieke elite.
Extreemrechts wint aanhang onder werkende mensen, vooral in voormalige ‘rode bolwerken’, die zich verraden voelen door traditionele partijen. Hoewel deze partijen zich sociaal opstellen, stemmen ze zelden voor sociale maatregelen, wat hun profiel tot window dressing maakt.
In België vormen sterke vakbonden en mutualiteiten een dam tegen deze rechtse opmars, die niet alleen links aanvalt, maar ook het bredere sociale verzet viseert.
Extreemrechts kanaliseert het groeiende onbehagen over ongelijkheid en snelle maatschappelijke veranderingen en weet ook middenklassers en hoogopgeleiden te verleiden met zijn populistische en antipolitieke boodschap.
5. Reactionaire culturele revolutie.
Rechts-conservatieve krachten voeren bewust een cultuurstrijd, waarbij ze via bestuursraden, mediakanalen en onderwijsinstellingen hun wereldbeeld verspreiden. Begrippen als ‘cultuur’, ‘identiteit’ en ‘waarden’ worden ingezet om migratie te problematiseren en om solidariteit te vervangen door verdachtmaking.
Racisme is structureel, alledaags en institutioneel ingebed in samenleving en beleid
Het neoliberalisme heeft deze evolutie kracht bijgezet. Het bevorderde individualisme, concurrentie en schuldverschuiving. Armoede, pech of ziekte worden niet meer gezien als een maatschappelijk probleem, maar als een persoonlijk falen. De mens wordt herleid tot zijn economische waarde of zijn vermogen zichzelf te ‘verkopen’ in de maatschappij.
Massacultuur, sociale media en celebrity-verering versterken deze egocentrische logica. De samenleving voedt zo eerder het egoïstisch en competitief gedrag van de mens dan zijn potentieel tot solidariteit en empathie.
6. Racisme, islamofobie, homofobie, antisemitisme en gewapend jihadisme.
Racisme is diep verweven met de Europese geschiedenis en speelde een centrale rol in kolonialisme en fascisme. Het creëert zondebokken, breekt sociale solidariteit af en maakt geweld tegen gemarginaliseerde groepen sociaal aanvaardbaar.
Vandaag is het mechanisme van de ontmenselijking terug, met racistische retoriek die weerklank vindt bij extreemrechts én traditionele partijen. Racisme is structureel, alledaags en institutioneel ingebed in samenleving en beleid, en vormt samen met jihadistisch geweld een voedingsbodem voor fascisering en een bedreiging voor de democratie.
x
7. Nativisme, nationalisme, identiteit.
Extreemrechts bouwt zijn ideologie op nativisme (eigen-volk-eerst-ideologie) en angst voor “omvolking”, waarbij de multiculturele samenleving wordt voorgesteld als een bedreiging voor het “eigen volk”.
Waar nazi’s hun ideologie verspreidden via massamedia, perfectioneert extreemrechts nu dat model via sociale media
Dit identitaire denken speelt in op onzekerheden van witte mensen die zich sociaal bedreigd voelen en zoekt houvast in een fictief, homogeen verleden. In werkelijkheid zijn multiculturele samenlevingen onomkeerbaar en verrijken ze onze maatschappij, zoals zichtbaar in sport, cultuur en het dagelijks leven.
8. Propaganda, deepfake en complottheorieën.
Propaganda is vandaag krachtiger dan ooit. Waar de nazi’s een minister inzetten om met massamedia hun ideologie te verspreiden, perfectioneert extreemrechts nu dat model via sociale media. Dankzij slimme algoritmes, goedkope distributie en gericht gebruik van data – zoals bij Cambridge Analytica – bereikt hun boodschap miljoenen mensen.
Feiten en wetenschap verliezen terrein aan complottheorieën, deepfakes en eigen waarheden, die zich via sociale media eindeloos herhalen en versterken. Zo ontstaan parallelle werelden waarin klassieke journalistiek nauwelijks nog doordringt.
9. Haatspraak, intimidatie en geweld, lastercampagnes.
Extreemrechts gebruikt vandaag minder vaak open geweld dan in de jaren dertig, maar intimideert systematisch via sociale media en desinformatie. Betogingen zijn intimiderend, en er ontstaat in Vlaanderen een netwerk van rechts-extremistische groupuscules, gesterkt door electorale successen.
De normalisering van extreemrechts denken maakt geweld steeds aannemelijker
Geweldsincidenten zijn (nog) beperkt, maar de drempel verlaagt: van haatspraak tot brandstichting, aanvallen en dreigingen zoals in de zaak van militair J.C. De normalisering van extreemrechts denken maakt geweld steeds aannemelijker. Zowel Belgische veiligheidsdiensten als internationale rapporten slaan alarm: extreemrechts terrorisme is in opmars.
Brandstichtingen tegen asielcentra, racistische aanvallen en neonazistische symbolen zijn geen incidenten meer, maar signalen van een verhardend klimaat.
Het belang van mensenrechten en wetgeving
De wereldgemeenschap trok in de jaren die volgden op het einde van de Tweede Wereldoorlog, en vooral in de periode 1945-1960, lessen uit de catastrofe die door fascisme en nazisme was aangericht. Eén les, wellicht de belangrijkste, was het versterken van de rechtsstaat en het coderen van de mensenrechten. De democratische rechtsstaat als bolwerk tegen de ontsporing van politieke regimes.
De opkomst van extreemrechts en van reactionaire stromingen is geen natuurverschijnsel. De vele inrijpoorten vragen om een continu verweer op diverse terreinen. Eén van die terreinen is het verdedigen van de grondrechten. De democratie staat niet met lege handen om weerwerk te bieden. De rechtsstaat is na de tweede wereldoorlog dermate geëvolueerd dat de instrumenten er zijn.
De pandemie toonde hoe snel vrijheden kunnen verdwijnen
Dit weerwerk moet ook aandacht hebben voor ondemocratische evoluties binnen de staat zelf. De staat is niet onfeilbaar. Het democratisch gehalte ervan evolueert onder druk van interne en externe maatschappelijke evoluties.
De pandemie toonde hoe snel vrijheden kunnen verdwijnen. Avondklok, verplichte quarantaine, contacttracing, sluiting van de horeca, samenscholingsverbod, verbod op niet essentiële verplaatsingen, een Covid Safe Ticket om in restaurant of opera binnen te geraken.
De vrijheid van komen en gaan, het recht op een vrij privéleven, manifestatierecht en de vrijheid van handel werden tijdelijk niet meer mogelijk of beperkt. Twee categorieën burgers zagen het leven: gevaccineerden en niet-gevaccineerden. De spanning tussen pandemie en democratie was voelbaar.
Dankzij juridische actie werden wetten die massale dataretentie oplegden vernietigd. De pandemiewet van 2021 schiep een wettelijk kader, maar roept ook vragen op over proportionaliteit en parlementaire controle.
Wat te doen?
In een wereld waarin samenlevingen wereldwijd sinds 2022 heen en weer schuiven tussen links en rechts, waarschuwt de recente geschiedenis – zoals de Trump-periode – voor de gevaren van verrechtsing en autoritaire ontsporingen.
Gelukkig blijven veel democratieën overeind dankzij de fundamenten die na de Tweede Wereldoorlog werden gelegd. Toch is waakzaamheid vandaag meer dan ooit nodig.
Niet vergeten
x
De gruwel van het fascisme mag geen verleden tijd worden. Boeken zoals Kroniek van een vergeten kamp van Jos Vander Velpen herinneren aan de horror van Breendonk, waar duizenden Joden, communisten en verzetsmensen gefolterd, vermoord of gedeporteerd werden. De herinnering aan deze misdaden is een morele en politieke opdracht.
Zoals Angela Merkel stelt: het levend houden van deze herinneringen is een “eeuwige verantwoordelijkheid”. Jongere generaties moeten niet alleen weten wat er gebeurd is, maar ook begrijpen hoe gewone mensen beulen konden worden. Enkel zo kan men tijdig signalen van ontmenselijking en onverdraagzaamheid herkennen in de eigen tijd.
Cordon Sanitaire
Het cordon sanitaire rond Vlaams Belang is lange tijd een dam geweest tegen normalisering van extreemrechts in Vlaanderen. Auteurs Scheltiens en Verlaeckt pleiten ervoor dat niet enkel politieke samenwerking geweigerd wordt, maar ook mediale normalisering (cordon médiatique), zoals in Franstalig België.
Extreemrechts ‘ontmaagden’ door het te laten deelnemen aan de macht, werkt niet matigend
Zij stellen dat het weren van extreemrechtse stemmen een principiële democratische keuze is, die niet afhankelijk mag zijn van verkiezingsresultaten. Wat schadelijk is voor de democratie, blijft schadelijk – ook als het electoraal succes kent.
Normalisering is gevaarlijk
Extreemrechts ‘ontmaagden’ door het te laten deelnemen aan de macht, werkt niet matigend. Integendeel: het versterkt het beeld dat het om een legitieme politieke kracht gaat. In landen waar extreemrechts genormaliseerd werd, verspreidde hun gedachtegoed zich sneller.
Daarom pleiten de auteurs en stemmen zoals Vincent Stuer voor een actieve houding: “Het is hoog tijd om extreemrechts opnieuw te abnormaliseren.” In Duitsland heet dat: “Haltung zeigen” – ruggengraat tonen.
Links
Links zit in veel Europese landen in het defensief. Sinds de jaren 1980–1990 is klassiek links meegegaan in het liberale denken. Kritiek op het kapitalisme verstomde, net als debat over armoede en migratie. Volkswijken werden verlaten, globaliseringsverliezers genegeerd en zelfs geminacht — een historische fout die extreemrechts electoraal heeft doen groeien.
Links bood weinig weerstand tegen rechtse dogma’s over migratie, veiligheid en corona. Daardoor bleef het zwijgen op cruciale thema’s en verloor het ook op klassieke domeinen als sociale ongelijkheid, klimaat en privacy het initiatief. Hierdoor heeft extreemrechts voet aan de grond gekregen bij arbeiders én jongeren.
Er is nood aan een hedendaagse linkse analyse van de maatschappelijke ontwikkelingen
Toch is deze tendens omkeerbaar. Wanneer links een alternatief biedt — zoals PTB-PVDA in Wallonië — verliest extreemrechts terrein. Er bestaat bovendien een breed potentieel voor een progressieve, sociale politiek: de vakbeweging, Black Lives Matter, Bernie Sanders’ beweging, Youth for Climate, Gele Hesjes en jongeren in achtergestelde wijken. Aan links om dat potentieel samen te brengen tot een krachtig alternatief dat mensen opnieuw perspectief biedt.
Jongerenbetoging tegen klimaatopwarming in Glasgow, november 2021. Foto: Comac
Een bijkomende uitdaging is dat sommige denkers vanuit een sociaaldemocratische achtergrond het neoliberalisme bekritiseren, maar tegelijk oplossingen aanreiken die flirten met rechtse of zelfs extreemrechtse ideeën. Dat maakt het belang duidelijk van een ideologisch weerwerk dat zowel kritisch als emancipatorisch is.
Er is nood aan een hedendaagse linkse analyse van de maatschappelijke ontwikkelingen. Dat betekent het ideologische landschap heroveren met onderbouwde, wetenschappelijke inzichten. De links-rechts-tegenstelling is niet achterhaald, integendeel: we moeten ze herwaarderen als fundament van politieke keuzes.
De gedachte dat er “geen alternatief” is voor het neoliberalisme moet actief bestreden worden. Met een materialistische en dialectische blik kunnen we de complexe uitdagingen van de 21ste eeuw begrijpen en beantwoorden.
De grote crisissen van onze tijd zijn grensoverschrijdend: pandemieën, klimaatverandering, de dreiging van oorlog, de opmars van autoritaire regimes. Daarom is internationale samenwerking onmisbaar. Initiatieven als de Progressive International van o.a. Bernie Sanders of DiEM25 zijn hoopgevende stappen.
De beste manier om verrechtsing te stoppen is het ontwikkelen van een geloofwaardig, offensief links alternatief
Ook op juridisch vlak is samenwerking cruciaal: wereldwijd moeten progressieve advocaten en juristen, o.a. via het International Association of Democratic Lawyers (IADL), samen opkomen voor mensenrechten.
Deze tijd vraagt collectieve reflectie én daadkracht van links. Niet alleen ter verdediging, maar om het initiatief te herwinnen. De beste manier om verrechtsing te stoppen is het ontwikkelen van een geloofwaardig, offensief links alternatief. Dat vraagt visie, organisatie en internationale solidariteit. De tijd is rijp om de geschiedenis een andere wending te geven.
Eenheid tegen het fascisme was een evident maar daarom niet altijd eenvoudig streven in de jaren dertig en in de Tweede Wereldoorlog. In het verzet tegen de nazibezetting in België stonden liberalen, socialisten, christenen en communisten dikwijls zij aan zij.
Verzet tegen Nieuw Rechts is zeker geen monopolie van links. Het bundelen van de democratische, liberale en humanitaire krachten is van strategisch belang.
Alle normaal fatsoenlijke mensen samen.
x
Dit is een ingekorte versie van een longread, die je hier kan lezen: volledige tekst.
Raf Jespers is advocaat bij Justis Lawyers Group en auteur van Big Brother in Europa.
