Honderd jaar geleden, 1925, publiceerde Hitler in Mein Kampf zijn gruwelijk gedachtegoed. Het was de aanzet tot het Duitse nazisme, dat tot de ondergang van de Duitse Weimarrepubliek leidde. Het Duitse nazibewind heeft tot 1945 groot onheil veroorzaakt.
Is er in onze dagen nog sprake van zulk gedachtegoed dat – vanwege de iets eerder ontstane, verwante beweging van Mussolini in Italië – ‘fascisme’ is gaan heten? Het begrip wordt namelijk in de openbare discussie al te gemakkelijk gehanteerd. Waar praten we eigenlijk over?
Terugkomen
Het toonaangevende werk over fascisme is van de hand van de Amerikaanse Harvard-hoogleraar Robert Paxton. Het heet The Anatomy of Fascism en is in 2025 in het Nederlands vertaald en uitgegeven bij Prometheus. Van die vertaling is in 2025 al tweemaal een herdruk verschenen. Dat zegt wel iets.
Toen aan Paxton in 2016 werd gevraagd of wat Trump verkondigde en deed fascistisch was, ontkende hij dat nog. Maar na Trump’s ontkenning van de verkiezingszege van Biden en vervolgens de aanmoediging aan de bestormers van het Capitool in Washington door Trump in 2021, is Paxton daarop moeten terugkomen.
Rode lijn overschreden
Dat is, dunkt me, onrustbarend. Trump’s “open aanmoediging van geweld door burgers, dit om de uitslag van een verkiezing ongedaan te maken, overschrijdt een rode lijn”, schreef Paxton. Ook Folkert Jensma vroeg zich, in de NRC van 12 maart 2025, af : “Is dit een rerun van de geschiedenis van Weimar of een kwaadaardige mutatie daarvan?”
Trump lijkt in de eerste twee maanden van zijn bewind steeds meer in de definitie te passen
Paxtons 7 punten
Het is lijkt me daarom verhelderend om zelf te kunnen nagaan in hoeverre het optreden van Trump past in de definitie die Paxton geeft van ‘fascisme’. Het gaat bij hem dus om politiek gedrag dat is gekenmerkt door:
- Obsessieve zorg voor het verval van de gemeenschap
- De stelling dat die gemeenschap wordt vernederd en slachtoffer is van vreemde inmenging
- Compenserende cultus van eenheid, vitaliteit en zuiverheid
- Een massapartij met toegewijde nationalistische militanten
- Ongemakkelijke, maar efficiënte samenwerking met traditionele elites
- Afstand doen van democratische vrijheden
- Nastreven met geweld en, zonder ethische of wettelijke beperkingen, van een interne zuivering en een externe expansie
Eng om te zien
De punten 1 tot 4 had Trump al eerder uitgedragen en toegepast. Het is eng om te zien hoe Trump nu, als voor de tweede keer gekozen president, in de eerste twee maanden van zijn bewind ook in de andere elementen van de definitie lijkt te gaan passen.
Punt 5: Het inlijven van Musk en andere rijke oligarchen. Punt 6: Meteen gaan regeren bij presidentieel decreet en afgeven op de rechterlijke macht. Punt 7: Vervolging van tegenstanders, het massaal ontslag van onwelgevallige ambtenaren, en zijn voornemen om Canada en Groenland in te lijven.
Vergeleken met Hitler
Al op 11 januari 2021, enkele dagen na de bestorming van het Capitool, schreef Paxton in Newsweek het artikel I’ve Hesitated to Call Donald Trump a Fascist. Until Now. Bij Trumps intrede in de politieke arena was er, volgens Paxton, reeds sprake van veelbetekenende symboliek in het gedrag en het handelen van Trump vergeleken met Hitler.
Bijvoorbeeld hoe Trump – à la de Führer – met het vliegtuig aankomt en zijn aanhangers betovert. Of hoe Trump op verkiezingsbijeenkomsten in een een-tweetje het publiek bespeelt. Of hoe de Proud Boys van de Capitool-bestorming aan de SA (Sturm Abteilung) doen denken. Of hoe de MAGA (Make America Great Again)-pet het begin lijkt van een uniform.
Beheersing media
In 2016 deed Paxton dat vergelijkbare vertoon nog af als oppervlakkig. Maar ook dan al waren er tekenen aan de wand. De wijze namelijk waarop Hitler en Mussolini via de radio de bevolking bereikte, zo beheerst Trump de sociale media. Hij gebruikt die kanalen om de onvrede met traditionele leiders en instellingen uit te buiten en hij voedt de wijdverbreide angst voor nationaal verval en binnenlandse verdeeldheid, dat wil zeggen tegen links, de stad, de elite, feminisme, Black Power en LGBT-rechten.
Hij gebruikt die kanalen om de onvrede met traditionele leiders en instellingen uit te buiten
Paxton erkent tegelijk ook de verschillen tussen de historische context van Hitler en het tijdvak van Trump: bijvoorbeeld de werkloosheid in Duitsland van de jaren 30 en de welvaart nu in de VS. Ook de zwakte van de democratische instellingen tijdens de Weimarrepubliek en de kracht daarvan (tot nog toe …) in de VS.
Sluipende ontwikkeling
In een bundel bijdragen over Perspectives on Fascism and America (onder de titel Did it happen here? uit 2024) laten een aantal vooraanstaande deskundigen (ook uit de jaren dertig, zoals Hannah Arendt en Raymond Aron) in korte betogen zien hoe het fascistisch gedachtegoed in Europa en (Latijns-) Amerika zich heeft ontwikkeld, dit tot op vandaag.
Men verwachtte dit niet
Het was, zeggen de schrijvers, steeds een sluipende ontwikkeling, wel verhevigd in de laatste drie decennia. Men verwachtte dit niet.
Seculiere godsdienst
Wat er is gebeurd na 1945 – met onder meer het ontstaan van de VN, van de NAVO, van verdragen inzake mensenrechten en van de Europese Unie – wees daar geenszins op. Raymond Aron suggereerde al in 1944 dat ‘fascistische’ bewegingen de plaats innemen van de eerder zo dominante godsdienst, dus ‘seculiere godsdiensten’ zijn. Net zoals bij ons het einde van de verzuiling daarvoor ruimte bood.
We hebben ons daar allemaal fors op verkeken, ook de politieke wetenschap en de journalistiek. En dan is de definitie van Paxton een geweldig hulpmiddel. Om alert te blijven. Zijn boek en de bundel opstellen uit 2024 zouden verplicht leesvoer moeten worden voor wie over de toekomst nadenkt, de politieke commentatoren voorop.
Prof.mr Erik Jurgens (1935) is emeritus hoogleraar staatsrecht in Nederland en oud-lid van de Tweede en Eerste Kamer voor de Politieke Partij Radikalen (nu GroenLinks) en later de sociaaldemocratische PvdA. Zijn bijdrage verscheen ook in de nieuwsbrief De Hofvijver van het Montesquieu-instituut. Foto: archief Eerste Kamer Den Haag.
Dit artikel verscheen eerder op Montesqieu Instituut.
Lees ook: Is Trump een fascist?
