In India is Narendra Modi aan de macht sinds 2014 met zijn partij, de Bharatiya Janata-partij (BJP). Deze partij volgt een sterk-nationalistische agenda en heeft haar wortels in de Rashtriya Swayamsevak Sangh (RSS), een uiterst rechtse, hindoe-nationalistische paramilitaire vrijwilligersorganisatie.
De BJP is vergelijkbaar met nationalistische partijen als de AKP (Turkije) of Fidesz (Hongarije). In India is er nu discussie of de partij van Modi al dan niet als fascistisch moet worden beschouwd en benoemd. De bekende Indiase historicus Vijay Prashad heeft zich in dit debat gemengd. Zijn argumenten overstijgen de Indiase context en zijn ook voor onze contreien toepasselijk en van groot nut.
Hierna een samenvatting van zijn tussenkomst.
Nuchtere analyse nodig
Vijay Prashad
Politiek correct optreden vereist een juiste inschatting van de situatie. Het is belangrijk dat feiten die aan de basis liggen van de conjunctuur worden meegenomen in het begrijpen ervan. Anders is de kans groot dat er niet correct wordt gehandeld. Daarom moet de conjunctuur nuchter worden geanalyseerd.
Zij mag zich niet baseren op de verontwaardiging die gevoeld wordt over acties van de nationalistische coalitie waarvan de BJP deel uitmaakt of van de paramilitaire RSS. Over het fascistische karakter van RSS bestaat geen discussie.
De RSS en gelijkaardige groeperingen lijken op extraparlementaire moordcommando’s, zoals de Bruinhemden (Sturmabteilung, SA) van nazi-Duitsland en de Zwarthemden (Camicie Nere) van de Italiaanse fascisten. In India hebben dergelijke groeperingen diepe wortels door hun decennialange werk in sociale en religieuze organisaties.
Extreemrechts van een bijzonder type
Wat betreft de BJP, is het duidelijk geworden dat er een nieuw soort rechts bestaat. Dat wordt niet alleen aangetoond door verkiezingen, maar ook door haar dominantie in sectoren als cultuur, samenleving, ideologie en economie.
Het liberalisme is geen schild meer tegen extreemrechts… en al helemaal geen tegengif
Dit nieuwe soort rechts is niet noodzakelijk bezig met het omverwerpen van de liberale democratie. Zij voeren een soort paringsdans uit; een schouwspel dat het Tricontinental Institute for Social Research omschrijft als “de intieme omhelzing tussen liberalisme en extreemrechts”.
Die formulering maakt ons duidelijk dat er geen noodzakelijke tegenstelling (meer) bestaat tussen liberalisme en extreemrechts en dat het liberalisme geen schild is tegen extreemrechts… en al helemaal geen tegengif.
Vier elementen zijn essentieel om deze ‘intieme omhelzing’ en de opkomst van dit speciale type extreemrechts te begrijpen:
- Het neoliberale bezuinigingsbeleid in landen met liberale electorale instellingen heeft de sociale voorzieningen die het liberale gedachtegoed mogelijk maakten, tenietgedaan. Het falen van de staat om voor de armen te zorgen, veranderde in hardheid jegens hen.
- Zonder een serieuze inzet voor sociale voorzieningen en herverdelingsmaatregelen is het liberalisme zelf afgedreven naar de wereld van rechts beleid met hogere uitgaven voor het interne repressieapparaat en een steeds gieriger verdeling van sociale en fundamentele mensenrechten.
- In dit klimaat zag dit ‘bijzonder soort extreemrechts’ dat het meer en meer geaccepteerd werd als een politieke kracht omdat de liberale partijen almaar meer het door extreemrechts bepleitte beleid gingen uitvoeren. Zo werd extreemrechts geleidelijk aan mainstream.
- Uiteindelijk gingen de politieke krachten van het liberalisme zich meer en meer verenigen met extreemrechts om de greep van links op de instellingen te verzwakken. Extreemrechts en zijn liberale bondgenoten streven immers dezelfde fundamentele economische ambities na ten opzichte van de arbeidersklasse en de boerenbevolking.
In 1964 schreef de Poolse marxist Michał Kalecki het prikkelende artikel ‘Het fascisme van onze tijd’. In dat essay stelde Kalecki dat de nieuwe fascistische groeperingen die toen opkwamen, “een beroep deden op de reactionaire elementen van de brede massa’s van de bevolking” en “gesubsidieerd werden door de meest reactionaire groeperingen van het grootkapitaal”.
De heersende klasse als geheel ziet de opkomst van de fascistische groeperingen niet als een probleem
Hij voegde eraan toe dat “de heersende klasse als geheel, hoewel ze geen sympathie koestert voor deze fascistische groeperingen (…) geen enkele poging doet om ze te onderdrukken.”
Zijn analyse houdt vandaag nog steeds stand: de heersende klasse als geheel ziet de opkomst van de fascistische groeperingen niet als een probleem. Zij heeft alleen maaar een hekel aan hun ‘buitensporig’ gedrag.
De meest reactionaire delen van het grootkapitaal steunen zelfs deze groeperingen financieel. Brede fronten van ‘een bijzonder type extreemrechts’ worden door de bourgeoisie verwelkomd als collega’s in de sociale en politieke macht. Zij zien ze als een tegengif voor de chaotische gevaren van het kapitalisme (sociale ongelijkheid, klimaatrampen, enz.).
Partijallianties aan de rechterkant verbinden zowel de neofascisten als de oude rechtse krachten tot een complex geheel
De extreemrechtse beweging ‘van een bijzonder type’ omvat niet alleen de neofascisten (zoals de Bolsonaristas in Brazilië), maar ook hun handlangers (zoals de christendemocratische CDU in Duitsland, die met het neofascistische Alternative für Deutschland meestemde over strengere migratiewetten).
Partijallianties aan de rechterkant verbinden ondertussen zowel de neofascisten als de oude rechtse krachten tot een complex geheel. Helaas behoren de oude krachten van de sociaaldemocratie ook vaak tot deze allianties.
Sommige van hen zijn ondertussen zo ver naar rechts opgeschoven dat ze niet meer gemakkelijk te onderscheiden zijn van de oude conservatieven. Kijk maar naar de Labourparij in het Verenigd Koninkrijk.
Ineenstorting sociaaldemocratie
Tijdens de noodtoestand (1975-1977) werd duidelijk dat de stromingen binnen de Indiase vrijheidsbeweging verzwakt waren door de dood van de eerste generatie Indiase nationale leiders. Het Indiaans elitaire liberalisme stortte ineen tot een kosmopolitisme dat brak met de sociale wereld van de Indiase arbeiders en boeren.
Deze uitputting van de Indiase vrijheidsbeweging, van de Indiase vormen van socialisme (Samajwaad) en van het Indiase liberalisme viel samen met het einde van de hegemonie van de Congrespartij die tot 1977 ononderbroken aan de macht was sinds de onafhankelijkheid in 1947.
De eerste niet-Congresregering van India (1977-1980) bracht een heterogene groep politieke actoren samen. Dat spectrum liep van de extreemrechtse Bharatiya Jana Sangh tot de Socialistische Partij van India. Zij vormden samen de Janata-partij die echter snel uiteenviel in verschillende fracties.
De Indiase Republiek ontwikkelde kenmerken van sociaaldemocratie dankzij de actieve rol van de Communistische Partij, zowel in het parlement (de grootste oppositiepartij in de Lok Sabha van 1952 tot 1967) als op het platteland en in de fabrieken.
De communisten en anderen (waaronder stromingen van het Indiase socialisme) bouwden verder op de eisen van de Indiase vrijheidsbeweging, die duidelijk waren verwoord in de Karachi-resolutie van 1931.
Ook binnen de Indiase kapitalistische partijen waren er verschillende stromingen zoals die van de Swatantra-partij die van 1957 tot 1974 een soort elitair kosmopolitisme op de agenda zette en zich verzette tegen de fascistoïde RSS.
De opkomst van extreemrechts in India is deels te wijten aan de ondergang van de sociaaldemocratie
Begin jaren 1970 waren deze vormen van sociaaldemocratie – de ene meer volkser dan de andere – weggekwijnd. De Congrespartij en de regionale afsplitsingen van de Indiase socialistische traditie evolueerden naar het neoliberalisme.
De ineenstorting van de sociaaldemocratie in India had zeer negatieve gevolgen voor links. De consensus onder de elite leidde tot het afstappen van een onafhankelijk buitenlands beleid en India werd een ondergeschikte bondgenoot van de VS.
Arbeiders en boeren raakten steeds meer gedeorganiseerd en gedemoraliseerd omdat de Congrespartij ze in de steek liet door te bezuinigen op sociale voorzieningen, op de publieke sector en op vakbondsbescherming. De opkomst van extreemrechts in India in de jaren tachtig is deels te wijten aan de ondergang van de sociaaldemocratie. De BJP en verschillende nationalistische organisaties daarrond vulden dat vacuüm op.
Ram Manohar Lohia was een Indiase onafhankelijkheidsstrijder en socialist. Foto: Viksb, Marathi Wikipedia / CC BY-SA 3.0
Door haar eigen fatale zwakte probeerde de Congrespartij – die almaar meer opschoof naar rechts – nog een front te vormen met de Lohiaite-stromingen tegen de BJP (nvdr).
Die samenwerkingsverbanden waren onder meer het Nationaal Front (1989-1991) en het Verenigd Front (1996-1998). De communistische partij CPI(M) speelde, ondanks interne wrijvingen, telkens een sleutelrol bij het tot stand brengen van die Fronten.
Door de afwezigheid van links in de alliantie, schoof de door de Congrespartij geleide regering op naar rechts
Toen er, na de 14e parlementsverkiezingen in 2004 geen regering kon worden gevormd, zorgde de CPI(M) voor de oprichting van de United Progressive Alliance (UPA). Die alliantie opende de deur voor een niet-BJP-regering die tien jaar stand hield.
De Congrespartij verbrak in 2008 echter haar overeenkomst met de CPI(M), waarna deze laatste haar steun aan de alliantie introk. Door de afwezigheid van links in de alliantie, schoof de door de Congrespartij geleide regering op naar rechts en bloeide er een een cultuur op van corruptie.
Alle kansen om nog af te wijken van een post-neoliberale agenda in India verdwenen als sneeuw voor de zon. De weg was vrij voor de BJP om in 2014 te verkiezingen te winnen.
Tijdens de lange regering van de BJP (2014 tot vandaag) heeft de CPI(M) gewerkt aan de opbouw van een seculier front: de INDIA-coalitie (opgericht in 2023). Dat front omvat zowel tegenstanders van de CPI(M) als naaste bondgenoten ervan.
De CPI(M) is niet tegen allianties om de BJP te verzwakken en te verslaan, maar de INDIA-coalitie lijdt onder het feit dat de meeste leden geen consistente agenda hebben waarmee ze een echt sociaal-democratisch alternatief kunnen bieden. Het front is vooral anti-BJP, maar lijkt niet in staat iets reëels op te bouwen voor het Indiase volk.
Biden en Modi. Foto: Rawpixel
In de steek gelaten
Iets soortgelijks gebeurt in verschillende delen van de wereld, van Brazilië tot de Filippijnen en van de Verenigde Staten tot Rwanda. Het vermogen van het kapitalisme om mensen te versnipperen en samenlevingen te verarmen leidde overal in de wereld tot een golf van demoralisatie.
Overal voelen mensen zich in de steek gelaten en bang. Velen hebben het moeilijk(er) om in hun eerste levensbehoeften te voorzien. Voor velen lijkt de enige hoop nog dat er een hiernamaals volgt dat beter is dan dit leven.
De neofascisten bouwen geen echte gemeenschap op, maar ontwikkelen het idee van gemeenschap
Die moedeloosheid komt voort uit de onzekere arbeidsomstandigheden en de lange werkdagen. Zij ondermijnen de kansen om een levendige gemeenschap en een sociaal leven op te bouwen. De neofascisten bieden een gedeeltelijk antwoord op de eenzaamheid en die moedeloosheid die verweven is met de geavanceerde kapitalistische samenleving.
De neofascisten bouwen geen echte gemeenschap op, maar ontwikkelen het idee van gemeenschap. Zij bouwen die nepgemeenschap op via het internet, via massamobilisaties van individuen en via het promoten van gedeelde symbolen en gebaren. De neofascisten lessen de enorme menselijke dorst naar saamhorigheid. Zij smelten echter de eenzaamheid om tot woede in plaats van tot liefde.
Extreemrechts van een bijzonder type – met de neofascisten op kop – biedt een valse oplossing voor reëele problemen, maar omdat het een ‘soort’ oplossing biedt, krijgt het een grote aanhang. Precies op dat vlak moet links het meest actief ingrijpen.
De taken van links
De taak van links is tweeledig. Links moet een eigen, onafhankelijke politieke kracht worden. Links moet dat doen in een structurele context waarin de reservoirs van die kracht (bijvoorbeeld vakbonden) verzwakt zijn.
Links moet het collectieve leven herstellen (met de opbouw van gemeenschapsorganisaties, coöperaties, openbare bibliotheken, Red Books Day). Extreemrechts van een bijzonder type heeft een massale achterban en zijn culturele tentakels zitten overal.
De ineenstorting van de sociaaldemocratie heeft ertoe geleid dat de zwakke linkse krachten de taken van de sociaaldemocratie op zich hebben moeten nemen in plaats van zich te concentreren op het opbouwen van de reserves van links en op het stimuleren van het collectieve leven.
Iemand uitschelden voor ‘fascist’ geeft je misschien wel een gevoel van superioriteit, maar het levert verder weinig op
Een van de grote problemen in het debat over fascisme is dat het een serieuze sociale en politieke discussie heeft gereduceerd tot een morele discussie. Wat brengt het op de term ‘fascisme’ als morele veroordeling te gebruiken? De huidige politieke context vraagt om concrete stappen om de fascistische elementen in onze samenleving de wind uit de zeilen te nemen.
Links moet een wig drijven tussen de krachten van het neofascisme en extreemrechts en zij die hen een massabasis verschaffen. Het demoniseren van die massabasis helpt daarbij nauwelijks. Iemand uitschelden voor ‘fascist’ geeft je misschien wel een gevoel van superioriteit, maar het levert verder weinig op.
Morele verontwaardiging en morele veroordelingen zijn middelen van de burgerij, niet van links. Links moet alternatieven ontwikkelen en gemeenschappen opbouwen. Links moet zich onder de massa’s begeven en de foute keuzes in steden, dorpen, straten betwisten.
Antifascisme zal uiteraard ook altijd een moreel karakter hebben, maar de strijd ertegen mag niet worden bepaald door morele retoriek. Strijd tegen de fascistoïde tendenzen vereist politieke precisie. Morele verontwaardiging is sentimentele verontwaardiging en dus geen marxisme.
De strijd om de staatsmacht
Is de Indiase staat fascistisch? De CPI(M) maakt duidelijk dat de BJP en haar coalitie fascistische elementen in zich hebben, maar dat de BJP-regering geen fascistische regering is. De Indiase staat is evenmin een fascistische staat.
Met andere woorden: er blijft ruimte om de huidige staatsmacht te betwisten. Links moet dat niet alleen doen via verkiezingen en de rechtbanken. Beide zorgen al geruime tijd voor problemen. Verkiezingen omwille van de invloed van geld en rechtbanken omdat ze in India de koloniale rechtsstructuur hebben aangenomen.
De term ‘neofascisme’ wordt gebruikt om het mondiale karakter van deze ontwikkelingen te onderzoeken. Zo zijn er duidelijk verbanden tussen een bijzonder soort extreemrechts in Brazilië (Bolsonarismo) en het extreemrechtse Vox in Spanje.
Links moet de onafhankelijke kracht van de arbeidersklasse en van de boerenbevolking stimuleren om te strijden voor een volksdemocratie
De ineenstorting van het neoliberalisme heeft de burgerlijke democratieën ontmanteld. Een kleine linkse beweging is niet in staat een arbeidersbasis op te bouwen om de totale neoliberale vernietiging van de samenleving het hoofd te bieden. Een speciaal soort extreemrechts heeft hiervan geprofiteerd door delen van de neoliberale consensus aan te vallen, maar er de economische grondslagen van te behouden. Dat is wat Modi verbindt met Bolsonaro en Trump.
Links moet de onafhankelijke kracht van de arbeidersklasse en van de boerenbevolking stimuleren om te strijden voor een volksdemocratie. Daarnaast moet het principiële allianties smeden met de krachten die zich ergeren aan de vernietiging van de samenleving en die zich willen inzetten voor de versterking van de democratie. Andere alternatieven zijn er niet.
Het volledig artikel verscheen eerder op Counter Currents. Samengevat en vertaald door Jan Reyniers.
