Sovjetleger: motor van de bevrijding van Europa

In mei 1945 marcheerde het Rode Leger de Duitse hoofdstad binnen. Op 2 mei werd Berlijn ingenomen. Boven het Reichstag-gebouw werd de rode vlag gehesen — het visuele sluitstuk van de vernietiging van Hitlers Derde Rijk.

De strijd die daaraan voorafging was ongezien in schaal en brutaliteit. Vanaf 1941 vocht de Sovjet-Unie een allesvernietigende oorlog tegen nazi-Duitsland. Meer dan 26 miljoen Sovjetburgers lieten het leven — soldaten en burgers samen. Geen enkel ander land betaalde zo’n hoge prijs.

De Sovjet-Unie betaalde de hoogste prijs voor de bevrijding van Europa: meer dan 26 miljoen mensen verloren het leven

De beslissende slagen van de oorlog werden aan het Oostfront geleverd: Moskou, Leningrad, Stalingrad, Koersk — stuk voor stuk dodenvelden die het tij keerden. Historici zijn het erover eens: zonder de inspanningen en opofferingen van het Rode Leger en het heldhaftig verzet van de bevolking van de Sovjet-Unie zou de nazi-oorlogsmachine nooit zijn gestopt.

De rol van de VS

Toch wordt deze cruciale rol in westerse landen vaak onderbelicht. De reden? De geschiedenis van de oorlog past niet in het eenvoudige beeld van “de goede oorlog” waarin de VS het morele licht waren en het fascisme overwonnen uit altruïsme.

x

De rol van de VS was zeer dubbel. Zoals historicus Jacques Pauwels beschrijft, bleven VS-bedrijven tot diep in de jaren ’30 handel drijven met het nazi-regime. Grote concerns zoals IBM, Standard Oil en Ford verdienden fortuinen aan Duitse herbewapening en productie. Tot december 1941 leverden VS-bedrijven petroleumproducten aan nazi-Duitsland.

Binnen het establishment was er openlijke sympathie voor nazi-Duitsland en andere fascistische regimes. Henri Ford bijvoorbeeld was een grote bewonderaar van Adolf Hitler. Een brede beweging binnen de VS, genaamd ‘America First’, was fel gekant tegen de inmenging van de VS in Europese conflicten.

Verzetslui smokkelden voedsel, verborgen vluchtelingen en boden verzet – op een moment dat verzet marteling of dood betekende

Zelfs nadat Duitsland Polen was binnengevallen in september 1939 kwam er niet direct financiële steun vanuit de VS en werden er geen wapens geleverd. Dat alles veranderde na de aanval op Pearl Harbor op 7 december 1941. De VS wachtte met andere woorden twee jaar vooraleer zich aan te sluiten bij de geallieerden.

Geboren uit het grootkapitaal

‘De betekenis van de Hitlergroet. Miljoenen staan achter mij’. Foto: Fotomontage door John Heartfield voor het tijdschrift AIZ Berlin, 16 oktober 1932.

Het wordt vaak vergeten of verzwegen, maar het fascisme, zowel in Italië als in Duitsland werd geboren uit het kapitalisme. Het was een instrument om de arbeidersbeweging en linkse krachten te onderdrukken. Zonder steun van het grootkapitaal had Hitler zijn fascistische partij nooit kunnen uitbouwen en had hij nooit verkozen kunnen worden. Dat geldt ook voor Mussolini.

Na de oorlog werden deze connecties zorgvuldig toegedekt. Tijdens de processen van Neurenberg kregen industriëlen met nazibanden vaak lichte straffen of volledige vrijspraak. De Duitse elite van bankiers en fabriekseigenaars die Hitler aan de macht had geholpen, bleef grotendeels buiten schot — dankzij bescherming van de Amerikaanse bezettingsmacht.

De helden die verzwegen worden

Niet alleen het Sovjetleger, maar ook miljoenen burgers en partizanen droegen bij aan de nederlaag van het fascisme. In Joegoslavië, Frankrijk, Italië, Griekenland en ook België was het verzet levendig.

Communisten, vakbondsmensen, arbeiders en studenten riskeerden hun leven in sabotageacties, stakingen, onderduiknetwerken en gewapend verzet. Verzetslui smokkelden voedsel, verborgen vluchtelingen en boden verzet – op een moment dat verzet marteling of dood betekende.

Dat verzet werd breed gedragen bij de bevolking. De beroemde Meistaking van 1941 in België (van 10 tot 18 mei), waarbij honderdduizenden arbeiders het werk neerlegden uit protest tegen de nazi’s, was één van de grootste verzetsdaden in bezet Europa.

Toch zijn deze daden vaak uit de officiële geschiedschrijving verdwenen, net zoals de rol van communisten in het verzet structureel wordt verzwegen of ontkend.

De historische waarheid mag geen slachtoffer worden van geopolitieke vijandbeelden

Om die verzetshelden te eren en hun herinnering levendig te houden is er in eigen land het initiatief Helden van het Verzet, opgericht door historicus Dany Neudt en schrijver Tim Van Steendam. Sinds augustus 2022 publiceert de organisatie dagelijks korte biografieën van verzetslieden op hun website en sociale media, om zo hun verhalen onder de aandacht te brengen.

Het belang van de herinnering

Vandaag zijn de lessen van toen actueler dan ooit. De opmars van extreemrechts in Europa, het normaliseren van haatdiscours en autoritaire leiders, vormen een bedreiging voor de verworven vrijheden waarvoor zovelen hun leven gaven.

De oorlog in Oekraïne heeft bovendien geleid tot een gevaarlijke vorm van historische herschrijving. In naam van de strijd tegen Poetin wordt elke verwijzing naar het Sovjetverleden verdacht gemaakt. Herdenken van de Sovjet-overwinning op nazi-Duitsland wordt dan plots als “verheerlijking van Rusland” beschouwd.

Zo dreigt het eerbetoon aan de bevrijders van Europa vervangen te worden door selectieve amnesie en door verdraaiing die extremisme voedt in plaats van bestrijdt. De historische waarheid mag geen slachtoffer worden van geopolitieke vijandbeelden.

De Tweede Wereldoorlog was geen botsing van naties, maar een frontale clash tussen ideologieën. Aan de ene kant: fascisme, racisme, kolonialisme, genocide. Aan de andere: antifascistisch verzet, internationale solidariteit, sociale rechtvaardigheid.

Daarom is herdenken geen vrijblijvend ritueel, maar een politieke daad. Als we vergeten wie de fascisten werkelijk versloeg, vergeten we ook wie vandaag bedreigd wordt. En wie weer dreigt te profiteren van haat, onderdrukking en verdeeldheid.

De geschiedenis mogen we niet vergeten. Niet uit nostalgie, maar uit noodzaak

Er klinkt daarom een groeiende roep om 8 mei – Victory Day – opnieuw uit te roepen tot wettelijke feestdag in België. Niet als dag van folklore, maar als dag van herinnering, bezinning en waakzaamheid. Dat is ook de centrale doelstelling van de 8 meicoalitie, die jaarlijks een herdenking organiseert aan het fort van Breendonk.

Vakbondsleiders samen Holocaustoverlevende Simon Gronowski aan het monument van Breendonk, 4 mei 2025. Foto: Karina Brys

We herdenken dan niet alleen de val van Hitler, maar ook de kracht van volksverzet, van solidariteit tussen volkeren, en de lessen van het socialistisch experiment dat het fascisme wist te breken.

Wat 8 mei ons leert, is dat vrijheid geen vanzelfsprekendheid is, maar het resultaat van strijd. Het was de Sovjet-Unie die de meeste offers bracht. Het waren communisten en arbeiders die het verzet trokken. Het was internationale solidariteit die het fascisme brak.

Die geschiedenis mogen we niet vergeten. Niet uit nostalgie, maar uit noodzaak.

Lees ook: Wat iedereen moet weten over de opkomst van extreemrechts vandaag en in de jaren dertig