Robin Vanbesien is beeldend kunstenaar en filmmaker, maar vooral ook een geëngageerde burger die veel belang hecht aan empathie en solidariteit bij het bewaken van mensenrechten en het streven naar gerechtigheid. Bij de zaak Mawda voelde hij woede opborrelen, omdat “de pogingen van de politie en de gerechtelijke onderzoekers om de waarheid te verdoezelen zo schaamteloos en flagrant waren”.
Solidariteitsactivisme
De filmmaker stelde vast dat daardoor tegenbewijzen verzamelen door burgeractivisten en solidariteit nog belangrijker werden. Het zette Vanbesien aan om in de documentaire hold on to her via getuigenissen en re-enactments van een veertigtal mensen, met en zonder papieren, het onderzoek kritisch tegen het licht te houden. Een oefening in empathie en reflectie die na intense tachtig kijkminuten blijft nazinderen. We spraken tijdens Film Fest Gent met de regisseur-scenarist die bewijst dat film meer kan zijn dan kauwgom voor de ogen.
hold on to her – Robin Vanbesien
Je documentaire hold on to her opent met tekst – informatie over de dood van Mawda en over de veertig mensen die vijf jaar later bijeenkwamen om dit te herdenken – bij beelden van een zaal die in gereedheid wordt gebracht. Hoe belangrijk waren die beelden voor jou?
Robin Vanbesien: “Erg belangrijk. Ik wou absoluut zo openen, want de film is een publieke hoorzitting. Het is cruciaal om te weten dat we te gast zijn op dit in Brussel door La Voix des Sans Papiers georganiseerde volkstribunaal naar aanleiding van het politie- en staatsgeweld dat voortvloeit uit de migratie-grenscontroles.
De organisatoren zijn mensen zonder papieren die hun ‘wij zijn hier en we zijn niet onzichtbaar’-statement kracht willen bijzetten. Zij voeren campagne voor regularisatie. Bovendien speelden burgeractivisten een cruciale rol in de zaak door tegenbewijzen te verzamelen toen bleek dat politie en justitie de waarheid probeerden te verdoezelen.”
Robin Vanbesien. Foto: Leo Hugendubel
Meer dan een verslag
Wat we te zien krijgen, is wel geen puur documentair verslag van de hoorzitting.
“Zoals vaker gebeurt in documentaires, doen we beroep op re-enactment om bepaalde zaken te evoceren. Uiteraard gaat hold on to her over de zaak Mawda maar het gaat niet alleen daarover. Het draait ook om de solidariteit daaromheen. Zoals velen was ik getroffen door wat ik in de kranten las over de zaak, maar ook door de solidariteit die ontstond als reactie op de dood van Mawda.
Daarom was het belangrijk om een vorm te geven aan die solidariteit. Ik ging met alle betrokkenen in gesprek en maakte een soort van samenvatting van de zaak die ik liet becommentariëren door mijn gesprekspartners. Dat resulteerde in een feitenrelaas gekoppeld aan analyses. Uit het vele materiaal dat ik zo verzamelde, puurde ik uiteindelijk een scenario.”
Je interesse werd betrokkenheid. Wat deed je besluiten om die te vertalen in een film?
“De vaststelling dat Mawda eigenlijk twee keer gedood is. Een keer door politiekogels en een tweede keer door de framing opgezet door politie, justitie en de politieke wereld. We werden overspoeld door zo’n tendentieuze vloed van woorden, van uitspraken, dat het tijd werd om daar andere woorden, uitspraken en vaststellingen tegenover te plaatsen.”
hold on to her – Robin Vanbesien
Meerdere versies
Er was inderdaad ook heel wat misinformatie. In hold on to her geef je aan hoeveel verschillende versies van de feiten er werden opgedist. Eerst werd zelfs gesuggereerd dat Mawda door haar ouders uit de wagen was gegooid.
“Het feit dat er een politiekogel in het spel was, werd pas duidelijk doordat de Britse krant The Guardian met de ouders ging praten. In tegenstelling tot de Belgische pers die zonder controle de versie van de politie volgde. Daardoor werd er overgegaan tot een autopsie die aangaf dat er inderdaad een kogel in het lichaam van het kind zat.
Meteen daarop kwam de politie met een tweede versie van de feiten, namelijk dat er uit de bestelwagen eerst gevuurd zou zijn. Daarna volgden nog andere versies die allemaal trachtten te camoufleren dat een politieagent heel bewust gevuurd heeft op een rijdend busje met mensen.
Niet zozeer die varianten vond ik choquerend. Wel het feit dat men durfde opperen dat die mensen hun eigen kind op de snelweg hadden gegooid om een achtervolging te stoppen. Zoiets kan je enkel verzinnen, wanneer je ervan overtuigd bent dat het gaat om onmensen. Die ontmenselijking wou ik onderstrepen.”
Die door veel media klakkeloos overgenomen opeenvolging van versies creëert ook verwarring bij het grote publiek. Waardoor het moeilijk wordt feiten van leugens te onderscheiden en terugblikkend een heldere kijk te houden op de chronologie en de framing.
“Het is een interessante denkoefening om eens stil te staan bij welke versie van de feiten je voor het eerst hoorde van de affaire Mawda. Zelf maakte ik kennis met de zaak toen er al sprake was van een politiekogel, maar alles nog afgedaan werd als een ongeluk.”
hold on to her – Robin Vanbesien
Dat was voor mij ook een alarmsignaal. Maar dat het incident me tot dan ontgaan was, geeft wel aan dat de media-aandacht beperkt moet zijn geweest.
“Inderdaad. Er was weinig interesse maar vooral: men bleef de versies van de politie volgen. Wanneer de kogel en het schieten van de politie niet meer ontkend konden worden, ging de aandacht naar het manoeuvre van de chauffeur van het busje die een reactie van de politieagent zou hebben veroorzaakt.
Waardoor de oorzaak van het gebeuren verschoof van de kogel naar het vermeende rijgedrag van de mensensmokkelaar, een man die als crimineel werd weggezet en zo ook ‘schuldig’ ging ogen. De focus kwam zo niet op het gedrag van de politie te liggen.”
Feiten en emoties
Je wisselt de lectuur van officiële stukken af met getuigenissen en reacties van de deelnemers.
“Officiële stukken zijn belangrijk, wetenschappelijke studies over de hoek waaruit de kogel gevuurd werd zijn dat ook. Maar wat mij naast het scheiden van feiten en leugens vooral interesseerde, was het gevoel van solidariteit en de aanwezigheid van de slachtoffers tot de essentie van het volkstribunaal te maken.
Door alle feiten op een rijtje te zetten en het institutioneel geweld van autoriteiten die hun verantwoordelijkheid ontlopen aan te klagen, wilde ik tot verwerking en een soort rouw komen. Waarbij het solidariteitsactivisme rond de zaak een rol speelt. Naast een zoektocht naar oorzaken en een streven naar gerechtigheid. Daarom geef ik de deelnemers aan het tribunaal ook het woord.”
hold on to her – Robin Vanbesien
Hoe balanceer je daarbij als filmmaker tussen rede en emotie, tussen verontwaardiging en boosheid?
“Alhoewel ik de ontmenselijking van zowel slachtoffers als nabestaanden en straffeloosheid aanklaag – de agent die schoot kreeg uiteindelijk tien maanden cel met uitstel – mocht hold on to her niet over mijn uiting van verontwaardiging en woede gaan. Ik wou vooral luisteren naar al wie zich had uitgesproken in de zaak. Veelal mensen zonder papieren die, ook al waren ze niet altijd rechtstreeks betrokken, toch als ervaringsdeskundigen mochten spreken.”
Leren luisteren
Mensen die normaal het woord niet krijgen.
“Precies. Het zijn juist die mensen naar wie we moeten luisteren, wanneer het gaat over migratiebeleid. Voor mij is het essentieel om het menselijke aspect boven het politieke te plaatsen. We moeten eerst luisteren naar mensen, en hen dus niet behandelen als objecten, voor we komen met maatregelen en ingrepen. Het huidige migratiebeleid leidt tot ontmenselijking. Dan zie je in de zaak Mawda dat er iets verborgen moet worden.”
Migranten in de misdaadhoek duwen helpt daarbij.
“Inderdaad, criminalisering is een probaat middel om mistoestanden te camoufleren.”
“Woede is gezond en helend” is een van de gemaakte statements.
“Op voorwaarde dat die woede tot creativiteit en solidariteit leidt. Nu, hold on to her is een schakel in het rouwproces, maar het is evenzeer een aanklacht. Dat dubbele aspect is belangrijk. Want we weten dat er onder dit beleid niets verandert.”
hold on to her – Robin Vanbesien
Je camera focust op luisterende mensen en niet op talking heads.
“Omdat echt luisteren de essentie van de film is. Luisteren naar verhalen, open staan voor emoties en ruimte laten voor anderen. In onze samenleving ligt de nadruk op kijken en is luisteren iets dat al te vaak vergeten wordt. En er wordt niet goed geluisterd. De meerstemmigheid wordt niet meer gehoord.”
De rol van taal
Naast gesproken woorden, koos je ook gezang om ons te doen luisteren.
“Dat deed ik om te onderstrepen dat we niet enkel verbaal, maar ook via fysieke expressies van ons lichaam kunnen zoeken naar gerechtigheid. Ik wist als beoefenaar van vocale poëzie hoe emoties kunnen ontstaan via performances, en wou daarom de collectieve hoorzitting laten begeleiden door vocale klankenpoëzie. Zo gaan de dialogen muzikaal klinken.”
De documentaire onderstreept het belang van woordgebruik. Onder meer de term ‘illegaal’ die de betrokkenen meteen criminaliseert.
“De getuigenissen in hold on to her zijn voor een groot stuk ook reflecties. Dat leidde tot de realisatie dat de migratiepolitiek een mensenjacht is geworden. Er is een constructie gemaakt die deze jacht op mensen legitiem maakt. Zo gebruikt het huidige Europese migratiebeleid de formulering ‘bedreiging voor de nationale veiligheid’ en de term ‘illegaal’ om een migrantenjacht te verantwoorden.
Het herhalen van woorden en termen die mensen op de vlucht ontmenselijken, moet stoppen. Vandaar het voorstel van de activisten om het beleidswoord ‘migrant’ te schrappen en te vervangen door ‘mensen die zich van land tot land verplaatsen’. Je ziet in de framing van de problematiek heel vaak hetzelfde stramien terugkeren en het is belangrijk om daar tegenin te gaan. Een humane benadering van ‘reizigers in ballingschap’ start met de taal die we gebruiken.”
hold on to her – Robin Vanbesien
De plaats van het delict
Je bezoekt ook de plek van het gebeuren.
“Dat deed ik al lang voor de opnamen startten met mensen van een collectief waar ik vaak mee werk. We gingen naar de snelwegparking die de plaats van delict was in de Mawda-zaak, ook al zijn daar nu geen sporen van het gebeuren meer. Begin 2022 begonnen we een luisterworkshop in Aire de Bois de Gard om onze verbeelding te prikkelen en te luisteren naar een plek die beladen is met dodelijk politiegeweld, maar waar nu enkel snelweg-geluid te horen is.
Deze luisterworkshop hielp ons om de vocale klanken te creëren die hold on to her dragen. Op zich was het ergens absurd, omdat het geluid van de voorbijrazende auto’s zo nadrukkelijk is. Maar voor ons was het belangrijk om de film een emotionele klanklaag te geven.”
De plek is historisch belangrijk, maar komt enkel tot leven door een interactie met mensen.
“Exact. De zaal waar de hoorzitting doorgaat, is de centrale plek van hold on to her. Maar die snelweg-locatie staat in relatie met de plek waar Mawda stierf. Het was voor mij cruciaal om op die plaats een aanwezigheid te vinden.
Een snelwegparking is geen plek om te verblijven, het is een plek om te passeren. De vraag is: wat als we hier wèl willen stilstaan? De natuurbeelden vormen een beetje een tegengewicht voor het politiegeweld, maar het zijn ook spookbeelden. De gruwel en de geest van Mawda waart er nog.”
hold on to her – Robin Vanbesien
Normaal ben je er snel-weg maar je nodigt de kijker uit om even stil te staan, na te denken. Want hold on to her neemt je als kijker niet bij de hand via een didactische historische reconstructie.
“Dat pauzeren om na te denken, omdat de oorzaak van de dood van Mawda niet op die plek ligt. Het ligt veel breder en gaat veel dieper. Daarom kozen we voor een emotionele benadering, geen analytische.”
Fragiel en subtiel
Waarom gebruik je geen kapitalen in de filmtitel?
“Dat is een heel gevoelsmatige keuze. Het basisgevoel van hold on to her is dat het gebeuren je niet meer los laat. Het leeft nog bij veel mensen.”
hold on to her – Robin Vanbesien
Vandaar dat je afsluit met een ‘Justice for Mawda’–graffiti op een brugpijler?
“Inderdaad. Voor mij is dat opschrift niet enkel een politieke, maar ook een emotionele slogan. We willen gerechtigheid. Voor Mawda, maar ook voor al wie de stempels ‘migrant’ en ‘illegaal’ krijgt. Als burgeractivisten willen we Mawda ook niet vergeten, niet loslaten. Door met een onderkast-titel te werken, verlaten we als filmmakers het schreeuwerige, en respecteren we het fragiele karakter van dit verhaal.
Bovendien plaatst bij tekstverwerking de autocorrect telkens automatisch een hoofdletter. Dat dwingt je om zelf te corrigeren, om terug te keren en even bewust stil te staan bij de titel. Wat kadert in het opzet van dit project: vraagtekens plaatsen bij de framing in de zaak Mawda, en uitroeptekens bij de impact van de Europese ‘dood door beleid’-migratiepolitiek.”
Gent, 16 oktober 2024
HOLD ON TO HER van Robin Vanbesien. België 2024, 80’. Met Aïsta Bah, Marcus Bergner, Thierno Dia, Henriette Essami-Khaullot, Mirra Markhaeva, Lázara Rosell Albear, Ahmed Rzgar, Naomi van Kleef, Khaled Zead. Scenario Robin Vanbesien. Fotografie Diren Agbaba. Montage Robin Vanbesien. Sound design Boris Debackere. Productie Steven Doedt, Robin Vanbesien voor VISUALANTICS. Distributie: Tinne Bral – Art Faces Art. Release: 30 april 2025.
hold on to her draait in Brussel (Aventure) en in andere steden:
3 mei, 17:00
Cinema Storck, Oostende
3 mei, 19:15
Lumière ∣ MOOOV Filmfestival, Brugge
6 mei, 19:45
Studio Skoop ∣ Openbare Werken Festival, Gent
9 mei, 20:00
Plaza Arthouse Cinema, Mons
Q&A met Robin Vanbesien
10 mei, 17:30
Studio Skoop ∣ Openbare Werken Festival, Gent
15 mei, 19:30
Studio Skoop ∣ Openbare Werken Festival, Gent
Q&A met Robin Vanbesien, Albina Fetahaj en Flor Didden
16 mei, 20:00
Cinema Storck – Kinepolis Oostende
17 mei, 17:00
De Cinema, Antwerpen
Q&A met o.m. Robin Vanbesien (tbc)
18 mei, 19:30
De Cinema, Antwerpen
29 mei, 16:30
De Cinema ∣ Antwerp Art Weekend
30 mei, 16:30
De Cinema ∣ Antwerp Art Weekend
31 mei, 16:30
De Cinema ∣ Antwerp Art Weekend
1 juni, 16:30
De Cinema ∣ Antwerp Art Weekend
10 juni, 20:15
BUDA, Kortrijk
Q&A met Robin Vanbesien e.a. (tbc)
20 juni, 20:00
NW, Aalst
Q&A met Robin Vanbesien e.a. (tbc)
Poster hold on to her – Robin Vanbesien
