Staal toont met haar voorstelling hoe het Belgische gevangenissysteem mensen uit de samenleving probeert weg te duwen. Ze vond het belangrijk om een voorstelling te maken die fundamenteel de gevangenis als idee blijft bevragen.

Eerder maakte Staal de voorstellingen Dissident, over jongeren die niet kunnen aarden in het traditionele schoolsysteem, en Serdi, over de falende Vlaamse jeugdzorg. Omdat haar werk zich vooral focust op maatschappelijke thema’s, was het voor haar vanzelfsprekend om ook een theatervoorstelling over het gevangenissysteem te maken.

Sommige acteurs die meespelen zijn mensen die zelf een tijd in de gevangenis hebben gezeten. Ze maken gebruik van hun ervaringen met detentie om hun verhaal en kritiek over het gevangenissysteem te uiten.

K.L. heeft in totaal meer dan tien jaar in de gevangenis gezeten. Zijn verhaal wordt op het podium vertolkt door een acteur. We ontmoeten K.L. en Lara in het café van NTGent Minnemeers en praten met hen over de nieuwe theatershow, het gevangenissysteem, wat daar allemaal verkeerd loopt en wat er moet veranderen.

De Gevangenis

Waar gaat het theaterstuk over?

Lara: “Het gaat eigenlijk over de gevangenis zoals die in heel Europa bestaat. Het idee erachter is veranderd van lijfstraffen geven, naar iemands tijd en mogelijkheid ontnemen om vorm aan zijn eigen leven te geven. Het is een vorm van wraak.”

“De voorstelling stelt de vraag of we willen dat iemand lijdt en gestraft wordt, omdat die een wet overtreden heeft. Is dit de meest humane en beschaafde manier om met criminaliteit om te gaan? Zouden we niet verder moeten zijn in ons denken over wat een samenleving is en hoe we mensen aan de rand daarvan opvangen?”

“De gevangenis creëert een enorme kunstmatige scheiding. De voorstelling toont dat iedereen in zo’n situatie kan terechtkomen als hij op een andere plek geboren wordt of als het anders in zijn leven gelopen zou zijn.”

Wat heeft u ertoe geleid om een theatershow hierover te maken?

Lara: “Gek genoeg weet ik dat dus niet meer. Ik heb altijd wel een fascinatie gehad voor gevangenissen. Ruimtes die aan het publieke oog worden onttrokken en die zogenaamd wel deel zijn van een democratie. Maar eigenlijk weten we niet goed wat daar gebeurt.”

“Ik heb altijd een interesse gehad voor de zaken die een samenleving probeert weg te duwen en niet wil zien. Je moet hier in mijn ogen net naar kijken om te begrijpen wat de blinde vlekken zijn en wat het geweld is dat zo’n samenleving voortbrengt.”

Foto: Michiel Devijver

“Ik denk dat dat iets is waar ik in alledrie mijn voorstellingen naar probeer te kijken. Praktijken waar we als samenleving niet zo trots op zijn en die niet heel erg breed worden uitgemeten. Natuurlijk is het ook dubbel, omdat de gevangenis tegelijkertijd een sensationeel onderwerp is waar veel over wordt gezegd en geschreven.”

“Aan de ene kant is het een heel geliefd onderwerp en aan de andere kant is er een aspect van de gevangenis dat altijd onderbelicht blijft. Dat gaat over het dagelijkse geweld in de gevangenis en de normalisering daarvan. Op een of andere manier voelde het heel logisch om na onderwijs en jeugdzorg een voorstelling te maken over de gevangenis.”

Waarom vond je het belangrijk om hierbij een stem te geven aan mensen met een verleden in detentie en niet ook aan slachtoffers?

Lara: “De scheiding tussen dader en slachtoffer is niet zo zwart wit. Een dader is vaak ook een slachtoffer. We hebben als samenleving ook een zorgplicht naar hen, en misschien hadden we hun situatie kunnen voorkomen als we er eerder bij waren.”

“Ik denk dat je ook heel erg moet uitkijken dat ik als witte geprivilegieerde dame niet, euhm, dezelfde soort van blik op hen botviert, waarin ik van hen een soort ander maak, die moet gaan woelen in zijn eigen verleden, zichzelf binnenstebuiten moet keren, honderd keer mea culpa moet zeggen, voordat we dan gratie willen verlenen.”

Hoe kunnen we de afstand tussen dader en slachtoffer verkleinen?

K.L.: “Het zou mij sterk verwonderen dat iedere slachtoffer wil dat de dader opgesloten wordt. Een slachtoffer van Hans Van Themsche is hem gaan bezoeken in de gevangenis en die vond het veel belangrijker dat hij beter uit de gevangenis zou komen en een beter mens zou zijn.”

“De maatschappij wil keihard straffen, maar dan zie je dat er bij de moordzaak van Hans Van Themsche net meer nuance is in plaats van dat het slachtoffer wil dat hij eindeloos gestraft wordt. Het is veel belangrijker dat hij schuldinzicht heeft en dat hij dat probeert te herstellen door bij te dragen aan de maatschappij.”

Foto: Michiel Devijver

Lara: “Het werkt het allerbeste als dader en slachtoffer bereid zijn om elkaar te ontmoeten en te bemiddelen. Het is zelden zo dat een slachtoffer een keiharde straf wil. Het slachtoffer wil vooral begrijpen wat er is gebeurd en waarom dit hem moest overkomen?”

“Wat je maatschappelijk vaak voelt, is dat de politiek al invult dat als er iets slechts gebeurt in de gevangenis, of als de recidive cijfers hoger zijn, dat de samenleving dan zou willen dat er harder gestraft wordt.”

Leven achter de tralies

Hoe heb je je gevoeld toen je voor het eerst in de gevangenis terechtkwam?

K.L.: “Ik denk dat iedere gedetineerde die in de gevangenis komt, een soort van protest in zichzelf ervaart tegen het systeem. Bij mij heeft dat vier jaar geduurd. In die periode ging ik tegen de regels in en had ik moeite met opsluiting. Uiteindelijk leg je je neer bij het feit dat je opgesloten zit en accepteer je dat je geen controle meer hebt over je eigen leven.”

Hoe zag een dag in de gevangenis er uit voor jou?

K.L.: “Heel saai omdat het allemaal draait om tijd. ’s Morgens om 06:20 uur gaat de celdeur open. Dan krijg je koffie en water. Als je dat niet wilt, blijft je gewoon liggen. Maar je moet altijd een teken van leven geven, zodat ze weten dat je er nog bent en je jezelf niets hebt aangedaan.”

“Het eerste wat je daarna hoort via de intercom is: ‘Klaarmaken voor de werkplaatsen.’ De mensen die gaan werken, staan klaar en wachten totdat de celdeur rond 06:45 uur opnieuw opengaat. Dan moeten de werkers weer een kwartier wachten totdat de cipiers op hun sectie staan. Daarna gaan ze per afdeling samen naar de werkplaats. In Brugge werkte ik alleen ’s ochtends, van 7:30 tot 11:30. In andere gevangenissen is het een volledige werkdag. Na je werk ga je terug naar je cel. Als je niet werkt, moet je op je cel blijven.”

“Als je in de gevangenis een sanctie hebt gekregen, kun je je cel niet zomaar verlaten en moet je vervolgens alles individueel doen. De wandeling ’s morgens is dan ook individueel. Als je geluk hebt, krijg je een gesprek met de Psychosociale Dienst (PSD) of het Centrum Algemeen Welzijnswerk (CAW), zodat je even uit je cel kunt voor een gesprek.”

Het Belgische gevangenissyteem kampt al jaren met het probleen van overbevolking. Wat zijn de naarste situaties die je hierdoor hebt meegemaakt?”

K.L.: “Dat was eigenlijk vooral in de gevangenis van Turnhout. Ik zat in een cel die bedoeld was voor één persoon, maar waar wel een stapelbed stond. Dus je zat daar sowieso al met twee en we hebben een week ook nog met een grondslaper gezeten.”

“De cel was ongeveer twaalf vierkante meter. Dat wordt dan nog verkleind doordat er ook een tafel, stoelen en een paar kasten staan. Het was een ramp. Ik moest vaak over de matras van mijn celgenoot kruipen om naar de wc te gaan.”

Foto: Michiel Devijver

“Je moet je inbeelden: de ene is tv aan het kijken, ik ben ondertussen aan het bellen en nog iemand anders maakt ook lawaai. Dat zijn drie geluiden door elkaar. Soms wil iemand ook ‘s nachts plots even bellen, terwijl je ligt te slapen. Je moet het allemaal aanvaarden.”

“Dit zijn dingen die ruzie en irritaties veroorzaken. Het is te klein en je zit gewoon veel te lang samen op je cel. In de ene gevangenis ben je 16 uur per dag in je cel, in een andere zelfs 23 uur.”

Wat is de impact van jarenlang in de gevangenis zitten op je mentale gezondheid?

K.L.: “Ik had het gevoel dat ik nooit een normaal mens kon zijn. Dat mensen over me denken: ‘Hij is een crimineel geweest en zal het altijd blijven. Hij zal altijd dat gevaarlijk kantje hebben.’ Dat gevoel heerste. Ik zal me altijd moeten verantwoorden. Als ik een job wil hebben, zal ik mijn strafblad moeten tonen.”

“Heel vaak werd mijn verleden tegen me gebruikt, waardoor ik het mentaal nog moeilijker kreeg. Ik dacht er zelfs over na om te kiezen voor euthanasie omwille van psychisch lijden, omdat mijn verleden mij altijd zou achtervolgen.”

Heb je toegang tot psychologische hulp?

K.L.: “Ik heb geen enkele gevangenis gekend, waarin je echt voldoende psychologische hulp krijgt. Enkel in Turnhout was er een psychiatrisch verpleegkundige bij wie ik op gesprek kon en die me op de wachtlijst voor een psychiater kon zetten. Als ik in de gevangenis een normaal loon had kunnen verdienen, kon ik misschien zelf een psycholoog of een psychiater betaald hebben.”

“Er bestaat wel zoiets als de psychosociale dienst. Hier krijg je geen psychologische hulp, maar zij beoordelen je dossier op basis van het verslag van de rechter en plakken vooral een stempel op je, zonder concrete hulp te voorzien. De vraag is ook altijd groter dan de hulp die geboden kan worden.”

“Je moet erop hopen dat de beambte van het Centrum Algemeen Welzijnswerk tijd heeft om te luisteren en te praten. Je hebt ook nog moreel consulenten en aalmoezeniers die een luisterend oor kunnen bieden. Hun middelen zijn vrij beperkt. Zij komen wekelijks voor een halfuur tot een uur bij u op de cel om ondersteuning te bieden.”

Krijg je vaak bezoek in de gevangenis?

K.L.: “Als beklaagde heb je zogezegd recht op elke dag bezoek. Je moet de effectieve band kunnen aantonen met die persoon. Als dit geen familielid is, kun je daar bijna geen bezoek van krijgen door de overbevolking. Hierdoor kan iemand die u heel goed steunt, met moeite op bezoek komen.”

Andere aanpak

Hoe verloopt de integratie in de samenleving nadat je uit de gevangenis komt?

K.L.: “Als je vrijkomt onder voorwaarden, houden ze vooral toezicht op jou om te kijken of je de opgelegde voorwaarden naleeft. Verder is er geen hulp. Je moet het allemaal zelf doen.”

“Als je geen voorwaarden gekregen hebt, wordt je niet verder opgevolgd. Hierdoor kan je heel gemakkelijk terug in je oude gewoonten hervallen, omdat er geen begeleiding voorzien wordt.”

“Ook wordt je mentale gezondheid serieus beschadigd in de gevangenis. Psychologisch kom je nooit beter uit de gevangenis. Als je vrijkomt met voorwaarden, moet je daarom een periode verblijven in de psychiatrie. Hoe gek is dit? Waarom niet in de gevangenis werken aan je trauma en dan nadien als normaal functionerende mens terug deelnemen aan de samenleving?”

“Ik had het moeilijker toen ik de gevangenis verliet dan toen ik effectief opgesloten zat, omdat je constant wordt geconfronteerd met je verleden in detentie.”

Hoe ziet het ideale gevangenissysteem eruit voor jou?

K.L.: “De huidige gevangenissen moeten gesloten worden en we moeten overschakelen naar detentiehuizen. Doordat het kleinschalig wordt, kan er een veel mensgerichtere aanpak gehanteerd worden. Er moet wel nog altijd strenge beveiliging voorzien worden voor de gevaarlijke criminelen, zodat ze niet zomaar weg kunnen.”

“Er moet niet alleen maatschappelijke hulp geboden worden. Mensen die weten hoe het is om opgesloten te zitten, hebben geen woorden nodig om elkaar te begrijpen. Als ervaringsdeskundigen kunnen zij op een andere manier hulp bieden. In de maatschappij moet je nu vooral hoge diploma’s halen om iemand te kunnen helpen wat een foute redenering is.”

Foto: Michiel Devijver

“Nu zijn er allemaal aparte departementen die dingen naast elkaar beslissen, terwijl dit eigenlijk in samenspraak zou moeten gebeuren. Er blijven wel mensen instromen, maar amper uitstromen. Op termijn moet je altijd maar muren blijven bouwen.”

“Ervoor zorgen dat een gedetineerde beter kan verdienen en een menselijkere behandeling in de gevangenis krijgt, is ook van essentieel belang. Mensen kansen durven bieden met de juiste controle en zorg en niet enkel hun tijd afnemen, omdat ze iets verkeerd gedaan hebben.”

Deel jij daar dezelfde mening over Lara?

Lara: “Ik denk daar ook zo over. De gevangenis zoals die nu bestaat, moet worden afgebroken. Het creëert een wij-zij-denken. Daarom moet de samenleving als geheel anders gaan denken over: wie groeit waar op? Hoe gaan we om met migrantengemeenschappen? Hoe zit ons onderwijs in elkaar? Hoe zit de jeugdzorg in elkaar?”

“De publieke diensten worden door besparingen steeds kleiner, waardoor er minder infrastructuur is, minder mobiliteit, minder bibliotheken, minder cultuur, minder kunst, minder onderwijs en grotere klassen. Daardoor krijgen steeds minder mensen de juiste steun.”