Seksueel grensoverschrijdend gedrag is weer een actueel thema. Het is een onderwerp dat, vaak na een schokkende rechtszaak, voor verontwaardiging en verwarring zorgt. Publieke figuren en experts buigen zich dan over een definitie van grensoverschrijdend gedrag en proberen het zo af te bakenen in een begrijpelijk kader.

Meningen lopen dan uiteen: de een vindt iets wél een verkrachting, de ander niet. De een vindt dat er harder gestraft moet worden, de ander niet. Weer een ander vindt dat de rechtspraak op de schop moet, omdat de wetgeving het slachtoffer in de steek laat. Sommigen daarentegen vinden juist dat het rechtssysteem beschermd moet worden.

“Slachtoffer, óf overgevoelige zeur(wijf)”

De kern van de zaak lijkt hier altijd verloren te gaan, want ondanks deze heftige debatten, komen we zelden tot nieuwe inzichten of oplossingen. Uiteindelijk is de persoon die het probleem aan de kaak stelt ofwel een zielig slachtoffer ofwel een overgevoelige zeur(wijf).

‘Over de schreef’ wordt uitgegeven door Letterwerk.

“Om seksueel grensoverschrijdend gedrag echt te begrijpen”, stelt Sofie Avery, “moeten we vooral beginnen met luisteren”. Sofie Avery is filosoof en doctoraatsonderzoeker aan de Universiteit van Antwerpen en de Universiteit Gent, en doet onderzoek naar seksueel grensoverschrijdend gedrag binnen universiteiten.

In haar boek Over de schreef, behandelt ze beknopt maar helder waarom grensoverschrijdend gedrag op zo veel onbegrip stuit. Aan de hand van dominante verhalen, zoals de oudere mannelijke professor die flirt met zijn jonge vrouwelijke studentes, legt ze uit waarom sommige slachtoffers op meer begrip kunnen rekenen dan anderen.

Om een weg te banen door het publieke debat en de kern van het probleem terug scherp te stellen, bel ik haar voor een interview.

Waarom ben je onderzoek gaan doen naar seksueel grensoverschrijdend gedrag?

“Ik ben nu doctoraatsonderzoeker naar het onderwerp, maar mijn interesse hierin begon eigenlijk vanuit activisme. In 2022 was er heel veel te doen geweest rond grensoverschrijdend gedrag in het Vlaams hoger onderwijs, en toen is mijn morele verontwaardiging aangewakkerd.”

“Ik vroeg mijzelf af hoe deze zaken tot stand komen en was op zoek naar een verklaring, dus ik begon veel tuchtprocedures te lezen en ging ik op zoek naar interne documenten van universiteiten.”

“Eigenlijk groeide mijn verontwaardiging daardoor, omdat ik ontdekte dat de interne meldsystemen van grensoverschrijdend gedrag in het hoger onderwijs zo krakkemikkig zijn. Geen wonder dat er niet goed op gereageerd wordt.”

En je doet specifiek onderzoek naar grensoverschrijdend gedrag op universiteiten?

“Ja, inderdaad. Het onderzoek dat ik nu doe beperkt zich tot universiteiten, maar het boek is natuurlijk ook breder toepasbaar op andere instellingen of andere institutionele logica’s. Ik denk dat het veel breder interessant is dan enkel de universiteit.”

“Je ziet gelijkaardige mechanismen ook binnen het culturele veld of de politiek bijvoorbeeld.”

We zien het onderwerp nu weer heel sterk in het publieke debat terugkomen, hoe komt het dat het zo veel uiteenlopende reacties uitlokt?

“Ik denk dat het ons als samenleving aan bepaalde woorden ontbreekt om na te denken over het probleem. Zo vallen we nu vaak terug op de notie van consent of toestemming, zonder dat we daar duiding bij geven.”

“Als samenleving ontbreekt het ons aan woorden om na te denken over grensoverschrijdend gedrag”

“Dat zie je ook in de zaak van Leuven, het debat vervalt in de vraag of er toestemming was of niet, terwijl toestemming heel complex is. Veel mensen weten niet wat toestemming precies inhoudt, en hoe ze toestemming kunnen weigeren of vragen.”

“Dus we moeten het niet enkel hebben over of er toestemming was, maar ook of deze geldig was en of er nog andere moreel problematische dingen speelden. Daarin missen we nog een begrippenkader of simpelweg de taal om het over deze zaken te hebben.”

Het is dus niet voldoende als de rechtbank over dat soort dingen oordeelt?

“Ik vind dat de zaak in Leuven illustreert dat de rechtbank ook wordt beïnvloed door maatschappelijke narratieven en dominante verhalen. Mythes over verkrachtingen vertroebelen ons vermogen om grensoverschrijdend gedrag te herkennen, en daar staat de rechtsstaat niet buiten.”

“Het is voor mij een voorbeeld van hoe de rechtsstaat niet enkel tekortschiet, maar ook dat we niet alles moeten willen oplossen via de rechtbank. Het is natuurlijk verschrikkelijk voor het slachtoffer dat de rechtbank het signaal geeft dat de toekomst van de dader een argument kan zijn om zo mild om te gaan met een daad die zo ingrijpend is voor jou.”

“Mythes over verkrachtingen vertroebelen ons vermogen om grensoverschrijdend gedrag te herkennen”

“Tegelijk denk ik dat de voorlopige reactie van UZ Leuven om die student op non-actief te zetten, dat dat ergens de juiste manier is. Ik denk dat wij als samenleving, of als academische instelling, ons moeten afvragen wat wij kunnen doen.”

“En dan bedoel ik niet mensen op internet belagen, daar geloof ik niet in, maar de UZ Leuven heeft bijvoorbeeld wel een verantwoordelijkheid naar patiënten toe om ervoor te zorgen dat zij zich veilig voelen op de afdeling gynaecologie. Dus in dat soort andere strategieën zie ik wel hoop.”

Ons begrip van grensoverschrijdend gedrag wordt dus beïnvloed door dominante verhalen of mythes, kan je dat uitleggen?

“Ja, ik benoem in mijn boek verschillende dominante verhalen, waarvan eentje het ‘standaardverhaal’ van grensoverschrijdend gedrag is. Dat is het idee dat seksueel grensoverschrijdend gedrag altijd top down is, dus dat het plaatsvindt tussen mensen met een ongelijke machtsverhouding, een leeftijdsverschil en een genderverschil.”

“Daarnaast spreken we bij het standaardverhaal ook van een fysieke grensoverschrijding. Dat wil zeggen een fysieke aanranding die met of zonder geweld kan plaatsvinden.”

“Dus we hebben een bepaald script over seksueel grensoverschrijdend gedrag, en de zaken die het snelst door de media opgepikt worden en verontwaardiging oproepen zijn de zaken die binnen dat script vallen.”

“Dat zijn zaken die plausibel zijn voor de meeste van ons en die we dus erkennen.”

Maar dat script geeft dus niet een volledig beeld?

“Inderdaad, de meeste zaken van seksueel grensoverschrijdend gedrag vallen buiten dat script. Het gaat veel meer over ongemakkelijke en ongewenste seksuele opmerkingen, stalking, ongewenste foto’s of het betrokken worden bij intieme of seksuele discussies.”

“De meeste zaken van seksueel grensoverschrijdend gedrag vallen buiten het ‘normale’ script”

“Dat dominante verhaal dat we hebben is heel waardevol voor de mensen wiens ervaring aan dat verhaal voldoet, omdat hun getuigenis sneller aanvaard wordt. Maar de keerzijde is ook dat wanneer jouw getuigenis er niet aan voldoet, je niet geloofd wordt.”

“Wanneer je als man slachtoffer wordt van seksueel grensoverschrijdend gedrag vanwege een vrouw, word je heel vaak niet serieus genomen. In dat geval spreken we vaak zelfs niet van verkrachting bijvoorbeeld.”

Zijn sommige slachtoffers geloofwaardiger dan anderen?

“Ja, binnen de dominante verhalen past ook een ideaal slachtoffer. Zeker in rechtbanken komt dat sterk naar voren: het idee dat iemand zich verzet moet hebben, niet onder invloed mag zijn geweest, en zich niet op een onveilige plek of in een risicovolle situatie had mogen bevinden.”

“In het boek bespreek ik een voorbeeld dat mij enorm bijgebleven is. Gewoon omwille van de absurditeit en omdat ik vind dat het echt toont hoe moeilijk het is om het ideale slachtoffer te zijn.”

“Binnen de dominante verhalen past ook een ideaal slachtoffer”

“Dat is een zaak waar een meisje van 17 een man van 27 beschuldigt van verkrachting. Ze hadden elkaar via het internet ontmoet en daarna afgesproken. Vervolgens zou hij haar verkracht hebben, maar pleit hij dat het consensuele seks was.”

“In de rechtbank beargumenteert de advocaat van de man dat het meisje een kanten slipje aanhad, en dus duidelijk de intentie had om seks met hem te hebben. Vervolgens is de man vrijgesproken.”

Ongelooflijk, haar hele getuigenis werd dus niet serieus genomen omwille van haar ondergoed?

“Ja, dat geeft ook ons gebrekkige idee van consent weer. Alsof je niet ergens naartoe kan gaan met de intentie om te zien hoe de situatie verloopt, waar het naartoe gaat?”

“Je ziet dat daar verkrachtingsmythes heel erg meespelen. Iemand die in de bosjes gesleurd wordt door een onbekende man, dat is een verkrachting, al de rest is ingewikkeld. Dat is de mythe van het ideale slachtoffer.”

En hoe zit het met de mythe van de ideale dader?

“Het beeld dat we hebben van daders is heel erg gerelateerd aan dat dominante verhaal waar een meisje met geweld of onder dwang wordt verkracht. Dat is een beeld wat veel mensen niet kunnen rijmen met zichzelf, en waardoor ze niet willen of kunnen erkennen dat zij, of iemand in hun omgeving, ook dit soort daden hebben gepleegd.”

“In de meeste gevallen is de dader een bekende van het slachtoffer”

“Verkrachtingen met dwang of door drogering zijn zaken die gebeuren en die zijn heel schadelijk, maar meestal is de situatie anders. In de meeste gevallen is de dader een bekende van het slachtoffer. Dat kan iemand binnen de familie zijn, of een vriend of ex-partner.”

“Daarnaast kan je dus wel degelijk over iemands grenzen zijn gegaan zonder daar geweld bij te hebben gebruikt, of zonder in dat monster beeld te passen wat we hebben van een dader.”

Spelen er nog specifiek dominante verhalen in de context van een universiteit?

“Ja, binnen universiteiten speelt ook het idee dat grensoverschrijdend gedrag altijd een fysieke overschrijding is gepleegd door een oudere mannelijke professor naar een jonge vrouwelijke student.”

“Maar er kan ook zeker grensoverschrijdend gedrag plaatsvinden van een student naar een professor toe, of van een vrouwelijke professor naar een mannelijke student. Daar kunnen ook allerlei variaties op bestaan.”

Hoe zouden universiteiten die dominante verhalen kunnen doorbreken?

“Ik denk dat het belangrijk is dat instellingen zoals universiteiten meer gaan luisteren naar mensen met geleefde ervaringen van grensoverschrijdend gedrag. Ze moeten inzetten op begrijpen wat grensoverschrijdend gedrag eigenlijk is, en hoe het is om dat te ervaren op een universiteit.”

“Inzetten op begrijpen wat grensoverschrijdend gedrag eigenlijk is”

“Een hele simpele manier om meer gehoor te geven aan deze ervaringen is door bijvoorbeeld exit-gesprekken te doen. In veel bedrijven is dat normaal, maar universiteiten doen dat eigenlijk niet. Terwijl als iemand begint aan een doctoraat van vier jaar en die stopt plots, dan zou je toch willen weten waarom?”

Eindigt je boek daarom met een ode aan ‘klagers’?

“Ja, ik wil de negatieve reputatie van mensen die klagen graag omdraaien. Naar mijn idee zijn dat geen mensen die problemen zoeken, maar juist mensen die er op vertrouwen dat het systeem beter kan.”

“Klagen is een hoopvolle daad, want het moment dat je blijft zwijgen over een probleem heb je het opgegeven en geloof je er dus niet meer in dat iets beter kan. Klagers worden snel als een soort van pessimisten weggezet, terwijl ik dat eigenlijk de ultieme daad van optimisme vind.”

“Als jij een probleem op tafel legt bij een instituut, dan is dat ook een uitnodiging voor dat instituut om het beter te doen. Vervolgens is het aan de ander om te luisteren en iets met de klacht te doen, en vaak komen klagers ook met concrete aanbevelingen.”

“Dus ik hoop dat mijn boek en de collectieve verontwaardiging rond een aantal zaken in de media ertoe bijdragen dat mensen de moed vinden om zaken op scherp te stellen en aan te klagen.”

“Een goed voorbeeld daarvan is het initiatief Schaduwverhalen, dat is een website waar mensen anoniem hun getuigenis van seksueel grensoverschrijdend gedrag in een onderwijsinstelling kunnen delen.”

Sofie Avery is filosoof en doctoraatsonderzoeker aan de Universiteit Antwerpen en Universiteit Gent. Sofies eerste boek, ‘Over de Schreef: Macht en Grenzen aan de Universiteit’, verscheen dit voorjaar bij Letterwerk.

Zie hier de website van Schaduwverhalen, en hun instagram pagina.