Lange tijd hebben we in een unipolaire wereld geleefd: een wereld gedomineerd door één machtig land. Sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw was die macht de VS, die de rest van de wereld economisch, financieel, politiek en militair in de schaduw stelde.

Unipolariteit betekent niet simpelweg dat één staat machtiger is dan alle andere staten. Het betekent dat één staat machtiger is dan de volgende machtigste staten samen.

Dit is duidelijk als het gaat om militaire uitgaven. De VS geeft meer uit aan defensie dan de negen volgende landen samen (zie onderstaande grafiek). Voor een deel komt dit doordat de militaire uitgaven van de VS pure geldverspilling en onnodig duur zijn. Maar het weerspiegelt ook de onaantastbare dominantie van het Amerikaanse leger.

Grafiek: The Peter G Peterson Foundation.

Dezelfde trend zien we in economische termen. De economie van de VS – gemeten naar het bruto binnenlands product (bbp) – is groter dan die van de volgende concurrenten samen.

Grafiek: Bron: IMF World Economic Outlook 2024.

De VS domineert ook het financiële systeem van de wereld. JP Morgan Chase is veruit de grootste bank ter wereld, gevolgd door de Bank of America. En de New York Stock Exchange en de Nasdaq hebben marktkapitalisaties van respectievelijk 28.000 en 27.000 miljard dollar, tegenover ‘slechts’ 7.000 miljard dollar voor de op één na grootste beurs in Tokio.

Deze economische suprematie van de VS vertaalt zich in politieke dominantie

Deze economische suprematie vertaalt zich in politieke dominantie. Instellingen als het IMF en de Wereldbank werken volgens het principe van ‘één dollar, één stem’, waarbij de stemkracht van elk land evenredig is aan zijn financiële bijdragen aan de organisatie. De VS hebben daarmee in de feiten een vetorecht.

Koning Dollar

Omdat de VS zo machtig is, wil iedereen dollars. Dollars zijn essentieel om exportproducten te kopen, te investeren in activa of staatsobligaties te kopen van de VS.

In de afgelopen jaren is de vraag naar dollars gestegen door recordrendementen op de aandelenmarkten van de VS. Beleggers willen ook Amerikaanse staatsobligaties bezitten, omdat ze worden gezien als een veilig product. Ondanks alle ophef rond het schuldenplafond verwacht niemand dat de VS in gebreke zal blijven.

Omdat iedereen dollars wil, moeten centrale banken zoals de Bank of England en de Europese Centrale Bank ervoor zorgen dat ze toegang hebben tot dollars. De Federal Reserve van de VS kan dollars uit het niets creëren, maar buitenlandse centrale banken moeten dollars in reserve houden of kunnen lenen van de Fed.

De dominantie van de dollar begint af te nemen

Dit alles betekent dat de dollar ‘s werelds reservemunt is – de olie die de wielen van de wereldeconomie smeert. Deze term betekent dat alle centrale banken dollars moeten aanhouden als onderdeel van hun reserves.

De afgelopen decennia volgde het aanhouden van reserves door centrale banken hetzelfde unipolaire patroon dat in de vorige paragraaf werd beschreven. In 2000 werd meer dan 70 procent van de reserves van centrale banken aangehouden in dollars, gevolgd door euro’s met minder dan 20 procent.

Maar nu begint de dominantie van de dollar af te nemen.

Het einde van de unipolariteit

We hebben geleerd om de wereldeconomie als een unipolair systeem te zien. De wereld kan periodes van bipolariteit doormaken, wanneer er twee grote staten zijn die strijden om de nummer 1-positie zoals tijdens de Koude Oorlog. Maar uiteindelijk wint er maar één van die twee staten die om de toppositie wedijveren.

Velen beweren dat de hegemonie van de VS veilig is, omdat geen enkel land de VS kan uitdagen. De dominantie van de dollar wordt bijvoorbeeld gezien als onaantastbaar omdat geen enkele uitdager de economische, politieke en financiële macht van de VS kan evenaren. Europa is te verdeeld om het vertrouwen van de wereld in de euro te winnen. De Chinese yuan wordt streng gecontroleerd door de heersende Communistische Partij, waardoor hij ongeschikt is als reservemunt.

Maar deze nulsomredenering is niet in staat om de subtiele verschuivingen van de afgelopen jaren in de wereldeconomie te vatten. Vandaag de dag zijn de dollarreserves gedaald tot 60 procent en vormen euro’s, yen en ponden het grootste deel van de rest.

Een korf van valuta’s is op dit moment de totale dominantie van de dollar aan het uithollen

De dominantie van de dollar neemt af. En veel grote, machtige economieën drijven handel met elkaar buiten het circuit van de VS – bijvoorbeeld Rusland en China. Geen enkele munteenheid zal de dollar vervangen, maar een korf van valuta’s is op dit moment zijn totale dominantie wel al aan het uithollen.

Dezelfde trends zijn duidelijk als het gaat om andere gebieden van de macht van de VS. Geen enkel land komt in de plaats van de VS aan de top van de piramide, maar het aandeel van de VS in het wereldwijde bbp daalt.

Op dit moment nemen de VS 26 procent van het mondiale bbp voor hun rekening, tegen 30 procent in 2000. En de VS mag dan wel de grootste privébanken ter wereld bezitten, ze verbleken bij de omvang van de Chinese staatsbanken, die de vier grootste zijn in de wereldeconomie.

Grace Blakeley (Foto: Sander Barrez)

Zich aanpassen aan een multipolaire wereld

Er is nog een optie naast unipolariteit en bipolariteit. De wereld kan ook perioden van multipolariteit doormaken. In een multipolaire wereld is er nog steeds één staat die bovenaan de wereldhiërarchie staat. Maar deze staat wordt opgejaagd door kleinere naties die samen aanzienlijke invloed uitoefenen.

We zijn er nog niet – de VS is nog steeds de dominante macht in de wereld – maar we zijn op weg naar een multipolaire wereld. En de pogingen van Trump om de macht van de VS te versterken door tarieven op te leggen, kunnen de neergang juist versnellen.

Multipolaire systemen kunnen heel instabiel zijn. Als veel landen om de macht strijden, leidt dat vaak tot conflicten. En we gaan nu een periode in van verhevigde geopolitieke conflicten, zowel door de erosie van de Amerikaanse dominantie als door de escalatie van conflicten over grondstoffen in een opwarmende wereld.

De tarieven van Trump kunnen de neergang juist versnellen

Maar multipolariteit creëert ook kansen – vooral voor arme landen. Op dit moment zijn de regels van de wereldhandel, die door de VS worden bepaald, sterk in het voordeel van rijke en machtige landen. Als arme landen leren samenwerken en grootmachten als China, Europa en de VS tegen elkaar uitspelen, kunnen ze misschien concessies afdwingen.

De vraag is of deze landen kunnen samenwerken. Dat zullen ze nodig hebben als ze willen afrekenen met de komende klimaatcatastrofe. Het Bridgetown Initiative van Mia Mottley biedt een interessant kader voor hoe die samenwerking eruit zou kunnen zien.

In een multipolaire wereld zullen landen als het Verenigd Koninkrijk – een afnemende macht die geen deel uitmaakt van een groot handelsblok – steeds irrelevanter worden. Voor de Britse elites is dit een bron van toenemende bezorgdheid. Deze mensen willen machtig en belangrijk zijn – en het is moeilijk om machtig en belangrijk te zijn als vertegenwoordiger van een tamelijk onbelangrijk land.

Maar voor alle anderen zou het wel eens een zegen kunnen zijn. Als de Britse politieke elites zouden stoppen met hun wanhopige pogingen om ‘Groot-Brittannië weer groot te maken’ en zich in plaats daarvan zouden richten op het verbeteren van de levens van mensen, zou het leven in Groot-Brittannië een stuk minder ellendig worden.

En daar ligt het probleem: we hebben een nieuwe politiek nodig voor een veranderende wereld. Voor sommigen betekent dat snijden in de sociale zekerheid om te investeren in defensie, of snijden in de overheidsuitgaven om te voldoen aan de wensen van de internationale obligatiemarkten.

We moeten vechten voor een politiek waarin mensen – en niet de grote machten – centraal staan

Maar stel dat aanpassing aan een multipolaire wereld vereist dat we onze pogingen om een groot en machtig land te zijn opgeven en ons in plaats daarvan richten op het gebruik van onze beperkte middelen om aan de behoeften van mensen te voldoen?

Dit historische moment vereist een politiek die gericht is op het opbouwen van een veilige, duurzame en welvarende samenleving die voor iedereen werkt, in plaats van alleen voor een kleine elite. We moeten vechten voor een politiek waarin mensen – en niet de grote machten – centraal staan.

Dit artikel verscheen eerder op de substack van Grace Blakeley. Daar kan je je ook inschrijven op haar nieuwsbrief. De vertaling is van Gaston Van Dyck.