Sociale media zijn een groot onderdeel van het dagelijks leven van jongeren. Velen spenderen uren op platforms zoals Instagram, TikTok en Snapchat. Hierdoor is het verleidelijk om te denken dat sociale media dé oorzaak zijn van de toename in mentale problemen, zoals angst en depressie.

Denk aan boeken zoals The Anxious Generation van Jonathan Haidt, die beweren dat deze platforms bijdragen aan een generatie die meer worstelt met hun mentale gezondheid dan ooit tevoren. Dit verhaal lijkt logisch, maar is de werkelijkheid echt zo simpel?

Morele paniek rondom technologie

Het fenomeen van morele paniek is niet nieuw. Sociale media worden nu vaak als een bedreiging gezien, maar in het verleden zagen we dezelfde angsten rondom rock-‘n-roll, televisie en videospelletjes. Ouders vreesden dat deze technologieën hun kinderen negatief zouden beïnvloeden, net zoals nu het geval is met smartphones en sociale media.

De angst voor sociale media past dus binnen een patroon waarin nieuwe technologie vaak de zondebok wordt voor bredere maatschappelijke zorgen. Natuurlijk is het belangrijk om kritisch te blijven kijken naar de impact van technologie op jongeren, en er zijn zeker redenen om alert te zijn op de mogelijke negatieve gevolgen van excessief gebruik.

Maar we moeten oppassen dat we niet vervallen in een eenzijdige angstreactie die voorbijgaat aan de vele andere factoren die invloed hebben op het leven van jongeren. Sociale media kunnen negatieve effecten hebben, maar ze bieden ook mogelijkheden voor verbinding en zelfexpressie. In sommige gevallen draagt het zelfs bij aan een positiever zelfbeeld en sociale steun.

Wat zegt de wetenschap?

Wetenschappelijk onderzoek naar de relatie tussen sociale media en het mentale welzijn van jongeren geeft een genuanceerd beeld. Er is een verband tussen het gebruik van sociale media en mentale gezondheidsproblemen, zoals angst en depressie, maar dat verband is vaak kleiner dan gedacht.

Een recent overzicht van onderzoeken, zoals dat van de Vlaamse jeugdonderzoekers bij UGent en KU Leuven, bevestigt dit. Het Vlaamse Jongeren Onderzoeksplatform (JOP), dat sinds 2005 de leefwereld van jongeren onderzoekt, laat zien dat de impact van sociale media op het mentale welzijn van jongeren klein is. Onderzoek van de KU Leuven toonde aan dat de tijd die jongeren op sociale media doorbrengen niet automatisch leidt tot meer mentale gezondheidsproblemen.

Het is vooral de manier waarop jongeren sociale media gebruiken dat er toe doet

Het is vooral de manier waarop jongeren sociale media gebruiken die een verschil maakt. Zo kunnen passieve gebruikers, die vooral toekijken en zich vergelijken met anderen, negatiever in hun vel zitten. Actieve gebruikers, die sociale media juist inzetten om te communiceren en sociale steun te vinden, voelen zich vaak juist beter.

Uit een studie van de Amerikaanse psycholoog Jean Twenge blijkt eveneens dat het verband tussen sociale media en mentale gezondheidsproblemen klein is. Twenge, bekend van haar werk over generatieverschillen, concludeert dat jongeren die extreem veel tijd besteden op sociale media (meer dan vijf uur per dag), vaker melden dat ze zich ongelukkig voelen. Maar dit geldt slechts voor een klein deel van de gebruikers. Het overgrote deel van de jongeren, die een gematigd gebruik hebben van sociale media, ondervindt geen significante negatieve effecten.

Daarnaast spelen andere factoren, zoals stress door school, problemen thuis, of persoonlijke kwetsbaarheden zoals een laag zelfbeeld of genetische aanleg voor angst of depressie, vaak een veel grotere rol in het mentale welzijn van jongeren. Onderzoek door het Steunpunt Welzijn, Volksgezondheid en Gezin in Vlaanderen wijst uit dat deze factoren samen verantwoordelijk zijn voor een groot deel van de verschillen in welzijn onder jongeren. Sociale media kunnen deze problemen soms versterken, maar ze zijn zelden de oorzaak ervan.

Wat verder opvalt in recent onderzoek is dat jongeren sociale media niet alleen negatief ervaren. Veel jongeren gebruiken sociale media om contact te houden met vrienden, steun te vinden in moeilijke tijden en zelfs om een gevoel van verbondenheid en gemeenschapszin te ontwikkelen. Het Vlaamse onderzoek van de Arteveldehogeschool laat bijvoorbeeld zien dat jongeren die zich digitaal verbonden voelen met een sociale groep, minder vaak last hebben van eenzaamheid.

Door ons blind te staren op de digitale wereld, missen we andere belangrijke invloeden op het welzijn van jongeren

Kortom, hoewel er een verband is tussen sociale media en mentale problemen bij jongeren, is het te simpel om sociale media als enige schuldige aan te wijzen. De invloed van sociale media moet worden gezien in de bredere context van het leven van jongeren, waarin schooldruk, sociale omstandigheden en persoonlijke veerkracht minstens even grote, zo niet grotere, invloeden zijn.

De neiging om sociale media als hoofdschuldige aan te wijzen, geeft een eenvoudig antwoord op een veel ingewikkelder probleem. Jongeren staan onder druk door verschillende oorzaken: prestatiedruk op school, onzekerheid over de toekomst en sociale verwachtingen. Het gebruik van sociale media is slechts één stukje van de puzzel. Door ons blind te staren op de digitale wereld, missen we andere belangrijke invloeden op het welzijn van jongeren.

De verbied-politiek is te simpel

Vandaag de dag hoor je steeds meer pleidooien voor een verbod op sociale media of een aanzienlijke beperking van het gebruik ervan door jongeren. Hoewel dit op het eerste gezicht een logische oplossing lijkt om jongeren te beschermen tegen mogelijke negatieve effecten, is zo’n verbied-politiek vaak te simplistisch. Een verbod alleen biedt geen oplossing voor de complexe vraagstukken rondom de mentale gezondheid van jongeren.

Het is belangrijk om te erkennen dat sociale media zowel positieve als negatieve effecten kunnen hebben, afhankelijk van de manier waarop ze worden gebruikt. In plaats van een rigide verbod, zou de nadruk moeten liggen op het versterken van de weerbaarheid van jongeren. Hierbij is het cruciaal om na te gaan vanaf welke leeftijd jongeren (en vooral kinderen) weerbaar genoeg zijn om kritisch om te gaan met sociale media en de content die ze tegenkomen.

Inzetten op de weerbaarheid van jongeren

Daarnaast moet worden erkend dat schadelijke informatie, zoals de promotie van toxische mannelijkheid door figuren als Andrew Tate, niet zal verdwijnen door sociale media simpelweg te verbieden. Jongeren kunnen nog steeds blootgesteld worden aan deze gevaarlijke ideologieën via andere kanalen.

In plaats daarvan is het van belang hen te bewapenen met kritisch denkvermogen en weerbaarheid, zodat ze deze schadelijke boodschappen kunnen doorzien en verwerpen. Door jongeren te leren hoe ze bewust en verstandig kunnen omgaan met deze technologie, kunnen we hen beter voorbereiden op de uitdagingen die sociale media met zich meebrengen.

De rol van onderwijs en opvoeding

Hoewel sociale media niet de enige oorzaak zijn van de mentale problemen bij jongeren, blijft de taak van het onderwijs en de opvoeding essentieel. Jongeren moeten kritisch leren nadenken over hun gebruik van sociale media en de inhoud die ze tegenkomen.

Het is belangrijk dat opvoeders hen bewust maken van hoe ze zich kunnen wapenen tegen de negatieve effecten en hen leren om informatie die ze online zien te evalueren en in de juiste context te plaatsen. Door jongeren te trainen in digitale geletterdheid en kritisch denken, zorgen we ervoor dat ze beter gewapend zijn tegen de mogelijke negatieve invloeden van sociale media.

Deze uitdaging doet denken aan een fragment in Umberto Eco’s boek De Naam van de Roos, waarin het hoofdpersonage William van Baskerville een bril aan doet om in een donkere ruimte beter de teksten, die worden neergeschreven, te kunnen lezen. Hij wordt echter door de schrijvende monnik beschuldigd van het gebruik van een ‘duivelse uitvinding’.

William reageert door te zeggen dat de bril op zich geen kwaad is; het is de mens die moet leren hoe hij nieuwe uitvindingen verstandig gebruikt. Dit geldt ook voor sociale media: de technologie is niet inherent goed of slecht, het draait om de manier waarop we ermee omgaan.

Sociale media spelen een rol in het leven van jongeren, maar zijn niet de enige oorzaak van mentale problemen. Het is belangrijk om het gesprek breder te trekken en niet vast te blijven zitten in de angst voor technologie. Jongeren hebben baat bij een bredere benadering waarin aandacht is voor álle factoren die hun welzijn beïnvloeden.