Europa, BRICS en de nieuwe wereldorde

Multipolaire orde

Het laatste echt multipolaire tijdperk dateert van de 19e eeuw. Het combineerde kapitalisme als het organiserende principe voor de economie, industrialisatie als de bepalende technologische ontwikkeling en het keizerrijk als de dominante politieke modus. Er was een duidelijke hiërarchie tussen centrum en periferie, metropool en koloniën en tussen grondstoffenleveranciers en -verwerkers.

Binnen de imperia werden monetaire afspraken gemaakt. De Sterlingzone was het belangrijkste voorbeeld - en tussen de imperia werd de goudstandaard over het algemeen gehanteerd. Deze keizerlijke systemen botsten onophoudelijk.

Afbeelding

Degenen die industrieel achterop raakten - de Spanjaarden, de Ottomanen, de Chinezen, Oostenrijk-Hongarije en de Russen - vielen ten prooi aan de Britten, de Amerikanen, de Japanners en zelfs de Fransen.

Het streven van Duitsland naar een gelijkwaardige positie op basis van zijn industriële kracht leverde ons twee grote oorlogen op en daartussenin een depressie die het puur kapitalistische economische model vernietigde ten gunste van een hybride of niet-kapitalistisch industrieel en bestuurlijk systeem: het fascisme, het nazisme in Europa, de New Deal in de Verenigde Staten en het communisme of staatssocialisme in de USSR, de Sovjet-Unie.

Bipolaire orde

In de nasleep van de Tweede Wereldoorlog ontstond er een bipolaire wereldorde. Eén deel, of pool, was de Sovjetsfeer, die zich al snel opsplitste tussen de USSR en de Volksrepubliek China, hoewel de internationale reikwijdte van de Volksrepubliek China nooit erg groot was.

Het andere deel werd gedomineerd door de Verenigde Staten, deels via multilaterale instellingen zoals het IMF, de Wereldbank, GATT en WTO. Binnen dit kader vielen de Britse en Franse rijken en het Nederlandse geleidelijk en pijnlijk uiteen. Net als uiteindelijk de laatste, een overblijfsel, het Portugese imperium.

Afbeelding

De dollar vormde de basis van een westelijke pool van de bipolaire wereldorde onder de afspraken die aanvankelijk in Bretton Woods waren vastgelegd. De bipolaire wereldorde was competitief, gevaarlijk en nucleair geladen, maar relatief stabiel en in sommige belangrijke opzichten vooruitstrevend.

De Sovjetdreiging, samen met de Cubaanse Revolutie, verplichtte de Verenigde Staten om veel hulp te bieden aan Europa

Dat wil zeggen, de Sovjetdreiging, samen met in Latijns-Amerika de Cubaanse Revolutie, verplichtte de Verenigde Staten om veel hulp te bieden aan Europa, om het herstel van Japan en de ontwikkeling van Korea en Taiwan te steunen. En om in sommige gevallen daadwerkelijk betekenisvolle gebaren te maken in de richting van de ontwikkeling van de vroegere koloniale wereld.

Die inzet werd echter in veel gevallen besmet door sterke elementen van neokoloniale controle die onder de oppervlakte werkten: Brazilië, Argentinië, Chili, Indonesië, Congo, Midden-Amerika en vele andere landen.

Unipolaire orde

Afbeelding

De bipolariteit eindigde met de ineenstorting van de USSR van 1989 tot 1992. Op dat moment kwam een schijnbaar unipolaire wereld tevoorschijn, samen met bepaalde blijvende mythen, zoals het einde van de geschiedenis.

De vraag was welke vorm deze wereld zou aannemen. Zou de overblijvende hegemoon een goedaardige zijn in de trant van de goede buurpolitiek van Franklin Roosevelt en de Alliantie voor Vooruitgang van John F. Kennedy? Zou ze via en met andere soevereine landen samenwerken via de Verenigde Naties, opgericht onder Franklin Roosevelt en Harry Truman? Zou ze een evenwichtig wereldhandels- en financieel systeem opzetten, zoals John Maynard Keynes in 1944 hoopte te doen?

China heeft zich vanaf het begin afzijdig gehouden van de unipolaire constructie

De kans om deze weg in te slaan was nooit erg groot. Men kan misschien een sprankeltje van die gemiste kans zien in het partnerschap en de persoonlijke affiniteit tussen Michail Gorbatsjov en Ronald Reagan aan het eind van de jaren tachtig. Maar als zo'n sprankeltje al bestond, dan ging dat verloren onder George H. W. Bush en Bill Clinton en in de post-Sovjetchaos onder Boris Jeltsin.

Afbeelding

Onder een vernisje van ‘liberaal-democratie’ - en ik zet die woorden tussen aanhalingstekens - en achter een interne politiek van Amerikaans triomfalisme, heersten de krachten van financiële en vervolgens militaire roofzucht. Een wereldwijde politiek van ‘doe het op onze manier of anders ...’, ook wel bekend, en tegenwoordig vaak aangeduid, als de zogenaamde op regels gebaseerde internationale orde.

Het moet gezegd worden dat China zich vanaf het begin afzijdig heeft gehouden van de unipolaire constructie. Ik was er in het midden van de jaren negentig bij in de hoedanigheid van technisch hoofdadviseur van de staatsplanningcommissie voor macro-economische hervormingen.

Het was duidelijk dat de Russische catastrofe zich had ingeprent in de hoofden van de officiële Chinezen. Ze hielden vast aan een gestage koers van pragmatische, geleidelijke hervormingen onder politieke controle en leiding, met veel ruimte voor de opkomende particuliere sector - laten we het ondernemerschap noemen - en achter een muur van kapitaalcontrole.

Het antwoord van de VS was in die jaren het geloof dat uiteindelijk de ‘liberale democratie’ - en nogmaals, dat zet ik tussen aanhalingstekens - en volledige integratie in de door de VS geleide wereldorde de overhand zouden krijgen in China. Dit was een kwestie van zelfbedrog. Niemand die met de Chinese regering samenwerkte, zoals ik, kon dat sprookje geloven. Unipolariteit verzwakte de Verenigde Staten.

De sterke dollar, de financiële basis van het systeem, vooral na het uitbreken van de wereldwijde schuldencrisis in het begin van de jaren tachtig, was de basis van de financiële en politieke hegemonie en van het reële loon en de dienstensector, de dominante vorm van werkgelegenheid in de Verenigde Staten.

Hierdoor werden de Verenigde Staten sterk afhankelijk van goedkope import en werd de industriële basis die in het midden van de 20e eeuw het fundament van de Amerikaanse macht was geweest, bijna tot uitsterven gedoemd.

Het lijkt erop dat we op de drempel staan van een nieuw tijdperk van multipolariteit

Dit zorgde er op zijn beurt voor dat de militaire macht van de VS vast kwam te zitten in een steeds kwetsbaarder en verouderd technologisch paradigma dat gebaseerd was op vliegdekschepen en landmachtbases. Duur, ver weg en zeer kwetsbaar in een tijdperk van raketten en drones.

De Golfoorlog, de eerste fasen van de Afghanistanoorlog en de Irakoorlog dienden allemaal om deze ontwikkeling te verdoezelen en een blijvende illusie van macht te creëren die in de echte wereld al niet meer bestond.

Ondertussen, door de ervaring gelouterd, kwam Rusland weer naar voren als een vooraanstaand centrum van wereldmacht op het gebied van grondstoffen, industrie en leger. Ook dit werd ontkend, wat nu wordt bevestigd in Oekraïne.

Nieuwe multipolariteit

Het gevolg is dat de resterende centrale macht van de unipolaire hegemoon zijn aanhoudende positie in de financiële wereld is. Deze positie kan voor een zekere tijd standhouden, maar dat zal waarschijnlijk niet eeuwig zo blijven.

Het lijkt erop dat we op de drempel staan van een nieuw tijdperk van multipolariteit. De vraag rijst opnieuw: wat voor wereld wordt het? Het belangrijkste kenmerk van de BRICS-formatie is haar niet-imperiale of anti-imperiale karakter, waardoor ze zich sterk onderscheidt van de multipolaire wereld van de 19e eeuw.

Afbeelding

Het is waar dat Brazilië, Rusland, India en China - Zuid-Afrika als enige uitzondering daargelaten, en dat is een gedeeltelijke uitzondering omdat Zuid-Afrika een tijdlang een partner was in het Britse Rijk - allemaal op een bepaald moment zichzelf als imperium hebben gekarakteriseerd. Maar geen van hen is ooit koloniaal geweest in de Europese zin van het woord.

Geen van de BRICS-landen is ooit koloniaal geweest in de Europese zin van het woord

Hoewel Rusland nu vaak zo wordt beschreven, net als de USSR destijds, lijkt het mij dat geen van deze grote landen eerlijk kan worden beschuldigd van het nastreven van overheersing buiten de sfeer van hun eigen nationale taal- en cultuurgemeenschappen. Wanneer de gemoederen over Oekraïne bedaren, zal dit voor de meeste mensen nog duidelijker worden.

We mogen daarom hopen dat als de BRICS zich consolideren als een pool, of liever als meerdere polen van een nieuw systeem in een multipolaire wereld, ze dat zullen doen op een fundament dat radicaal verschilt van dat van de 19e-eeuwse imperiale multipolariteit, en ook van dat van de 20e-eeuwse bipolariteit of de laat 20e-eeuwse, vroeg 21e-eeuwse unipolariteit.

Dat ze zich zullen baseren op de idealen, zo niet de praktijk, van het vroege internationale systeem van na de Tweede Wereldoorlog, belichaamd door de Verenigde Naties en op financieel gebied, misschien geïnspireerd door Keynes' visie op een evenwichtige financiële wereldorde samen met Roosevelts streven naar regulering en controle van de wereldwijde financiën.

Positie EU en VS

Deze twee dingen moeten natuurlijk samenkomen. Een systeem waarin de wereldeconomie voornamelijk wordt geregeerd door financiële machten en niet door natiestaten is er een waarin multipolariteit niet lang zal overleven.

Blijft over de vraag: wat is de positie van Europa en de Verenigde Staten? Het is nog niet zo lang geleden dat deze twee regio's, via de Noord-Amerikaanse Vrijhandelsassociatie en de Europese Unie, die beide de integratie van hele continenten vertegenwoordigden, op zichzelf staande modellen waren.

Daarnaast vormden ze in de ogen van velen de basis van een nieuwe opkomende wereldorde, die werd gekenmerkt door parlementaire democratie en een in toenemende mate gedereguleerde particuliere economie, waarin beslissingen in de eerste plaats moesten worden genomen door markten of de machten die daarachter schuilgingen.

Europa zit duidelijk in de grootste problemen

Dit model leek een tijd lang een vanzelfsprekend vermoeden van legitimiteit te hebben. Dit is duidelijk niet langer het geval. Niemand gelooft dat de Noord-Amerikaanse vrijhandelszone zal opgaan in een geconsolideerde politieke eenheid, en de status van de Europese Unie als zodanig wordt steeds fragieler en gevaarlijker.

Europa, de zetel van meerdere imperia uit het verleden, zit duidelijk in de grootste problemen. Het heeft beperkte eigen hulpbronnen. Het heeft zichzelf afgesneden van goedkope energie uit Rusland en het verliest industrie en markten aan een nog steeds opkomend China.

Bovendien is de Europese Unie een confederale entiteit. Het ontbreekt haar aan gemeenschappelijke welzijnsinstellingen, maar toch is ze vastgeklonken aan een zeer rigide gemeenschappelijke munt.

Dit is geen model dat een opkomende BRICS- of andere internationale formatie naar mijn mening in de verleiding zal brengen om na te volgen. In plaats van een nivellering, ondergaat Europa momenteel deïndustrialisering en een nivellering in de richting van de stagnerende toestand van de afgelopen twintig tot 25 jaar in de mediterrane landen.

Dit wordt gecompliceerd door een energiebeleid dat waarschijnlijk niet zal slagen in zijn milieu- of concurrentiedoelstellingen. Europa is, kortom, het huidige hart van de neoliberale ideologie en haar groene incarnatie en de vooruitzichten op succes zijn niet erg goed.

De problemen van de Verenigde Staten zijn ernstig, maar ze zijn minder ernstig dankzij de voorlopig relatief lage energiekosten. We zullen zien hoe lang die aanhouden, samen met een extreem expansief begrotingsbeleid in combinatie met de voortdurende hegemonie van de dollar. Maar er zijn wel degelijk problemen op komst.

Het drama van de VS is dat de elites blijven vasthouden aan hun visie van wereldheerschappij

Fysiek verval is duidelijk zichtbaar. De deïndustrialisatie heeft, zoals ik al eerder zei, de technische competenties van de beroepsbevolking in de VS verzwakt, die nu grotendeels gewend is aan dienstverlening, met een grote middenklasse en relatief kleine elites in de technologie en de financiële wereld.

Het drama van de VS is dat de elites blijven vasthouden aan hun visie van wereldheerschappij, die in hun ogen gerechtvaardigd wordt door de financiële positie, oftewel de duurzame financiële positie van de dollar en van de Amerikaanse staatsobligatie, de Amerikaanse financiële instellingen in het wereldsysteem.

En dus blijven ze vasthouden aan een visie van wereldheerschappij die niet langer overeenkomt met de onderliggende realiteit en die hen te gelegener tijd waarschijnlijk zal teleurstellen.

De uitdaging voor de Amerikanen, diegenen onder ons in Noord-Amerika en de Verenigde Staten, is daarom ten eerste om dit verouderde ideologische paradigma te vervangen en om de - eerlijk gezegd - stompzinnige elites in de financiële wereld, de technologie, het militair-industriële complex en hun politieke afgezanten te vervangen door een nieuwe en meer realistische generatie.

Die generatie moet nog opstaan, maar wanneer dat gebeurt, zal het erop aankomen om te werken aan de wederopbouw van het fysieke en menselijke materiaal van ons land en dit te bereiken zonder het land of zijn sociale structuur te verscheuren.

Wat is er nodig?

Is dat mogelijk? Ik zal niet zeggen wat er kan. Dat zou tijd en trauma's kosten. Maar de eerste stap is erkennen wat een multipolaire wereldorde betekent en wat daarvoor nodig is. Als wetenschapper en commentator met wortels in de Verenigde Staten zie ik het vooral als mijn taak om te proberen die opkomende wereld te begrijpen en dat begrip over te brengen op mijn studenten, collega's en landgenoten.

Ook als burger van de opkomende post-imperiale en post-koloniale wereld beschouw ik het als mijn plicht om de verantwoordelijkheid voor het opbouwen van die wereld in uw handen te laten, vooral die van de financiële instellingen die er uiteindelijk de pijler van zullen zijn.

Afbeelding

In die geest wil ik afsluiten met de woorden van een Amerikaanse dichter, Walt Whitman, die ik lang geleden voor het eerst hoorde via de toespraken van senator Eugene McCarthy, die in het epische verkiezingsjaar 1968 de Vietnamoorlog aanvocht. Zo sloot hij zijn toespraken graag af met de woorden van Walt:

“Aankomende dichters komen! Toekomstige acteurs, zanger, muzikanten!

Het is niet aan vandaag om mij te rechtvaardigen en te beantwoorden waar ik voor sta, maar aan jullie, een nieuw nageslacht, inheems, atletisch, continentaal, groter dan ooit tevoren.

Ikzelf schrijf slechts een of twee richtinggevende woorden voor de toekomst. Ik doe slechts een moment een stap naar voren, om me snel weer terug te trekken in de duisternis.

Ik ben een man die al slenterend zonder helemaal te stoppen, een terloopse blik op je werpt en dan zijn gezicht afwendt. Ik laat het aan jou over om het te bewijzen en te definiëren, terwijl ik de belangrijkste dingen van jou verwacht.”

Afbeelding

James K. Galbraith is econoom en professor aan de Universiteit van Texas (zoon van de invloedrijke econoom John Kenneth Galbraith) en heeft veel gepubliceerd over financiële instabiliteit en geopolitieke verschuivingen.

Dit artikel verscheen eerder op Defend Democracy Press. De vertaling is van Gaston Van Dyck.