De nazi propagandacinema uit de jaren dertig en veertig is in de vergetelheid beland. Alleen historici bekijken films als Hitlerjunge Quex (1933) en Der Ewige Jude (1940) nog. Dat is heel anders met Triumph des Willens (1935) en Olympia (1938), de belangrijkste films van ‘cineaste van Adolf Hitler’ Leni Riefenstahl (1902-2003). Ondanks hun verankering in het nazi regime en verbondenheid met de donkerste periode uit de 20ste eeuw gelden ze voor filmmakers als Quentin Tarantino, Jodie Foster, Ridley Scott en Francis Ford Coppola nog als bewijs van het ‘immense talent’ van Riefenstahl.
De invloed van Riefenstahls beeldvoering, montage en cinematografische grammatica werkt bovendien nog altijd door in fotografie, reclame, sportverslaggeving en cinema. In sequenties van iconische films als Star Wars (George Lucas), Raiders of the Lost Ark (Spielberg), Gladiator (Ridley Scott), Starship Troopers (Paul Verhoeven), I, Robot (Alex Proyas), Land of the Dead (George Romero) en zelfs Disneys The Lion King is de invloed overduidelijk. Het straffe is dat de filmische kracht van die scènes verder gaat dan het cinefiele citaat. Ook voor wie niet vertrouwd is met Riefenstahl werken ze emotioneel.
Riefenstahl – Anders Veiel
Cineast van Hitler
Leni Riefenstahl zelf was als actrice (in bergfilms als Die Weisse Hölle vom Piz Palü), fotografe en filmmaker (Das Blaue Licht en documentaires als Triumph des Willens en Olympia) een ‘ster’ in het vooroorlogse Duitsland. Maar haar associatie met het Derde Rijk zou als een smet op haar blijven kleven. Omdat ze geen NSDAP-partijlid was geweest kon Riefenstahl zich na de oorlog voordoen als ‘meeloper’ maar het etiket ‘cineaste van Hitler’ (omdat ze in opdracht van de Führer werkte werd ze niet gecontroleerd door het propagandaministerie) bleef.
Onterecht vond Riefenstahl, die haar bijdrage als propagandiste minimaliseerde, en die zich achter de ‘Ich habe es nicht gewusst’ houding schaarde (in Riefenstahl zien we een debatfragment waar een vrouw dat argument onderuit haalt) en hardnekkig beweerde dat politiek en kunst gescheiden zijn. Het liet fans als Tarantino toe om haar ideologie en verantwoordelijkheid met de mantel der liefde te bedekken, nadat er in de jaren zeventig al een Riefenstahl-renaissance was ontstaan door haar fotoboeken over Soedan.
Triumph des Willens – Leni Riefenstahl
Geen slachtoffer
Ook al doorprikte Susan Sontag in Fascinating Fascism de lof, door te benadrukken dat haar esthetiek die van het fascisme bleef en dat “er momenten in de geschiedenis zijn, waar het niet toegelaten is om blind te blijven. Waar andere dingen belangrijker zijn dan kunst en esthetiek.”
Riefenstahl bleef vooral haar eigen imago (van apolitiek artiest toegewijd aan het esthetische ideaal van schoonheid) oppoetsen en een leugenachtige legende in leven houden. Ze stierf uiteindelijk zoals ze leefde. Zonder spijt, schuldgevoelens of empathie. Als narcist met een immens ego.
“Waar is mijn schuld?”, bleef ze vragen, “wat deed ik fout?”. De in Stuttgart geboren documentairemaker Andres Veiel (°1959) geeft daar in Riefenstahl (2024) duidelijk antwoord op. Met dank aan de goudmijn die de nalatenschap van Riefenstahl (de Berlijnse Stiftung Preuszischer Kulturbesitz) hem aanreikte. 700 dozen met foto’s, audio-opnames, dagboeken, manuscripten, filmspoelen, brieven en andere documenten die hem toelieten mythe en feiten, waarheid en leugen te onderscheiden. We spraken in Gent met Veiel over de Riefenstahl-mythe, haar erfenis en het blijvende gevaar van de fascistische ideologie.
Andres Veiel. Foto Arno Declair.
Esthetiek en ideologie
Riefenstahl opent met een montage waarin pellicule strips afwisselen met fragmenten uit films van Leni Riefenstahl. De eerste woorden die we horen zijn ‘Heil mein Führer’. Wil je zo meteen aangeven dat deze documentaire over film, Hitler en Riefenstahl gaat?
“Dit begin weerspiegelt de hectische montage en de werkwijze van Leni Riefenstahl. Zij ging immers bijzonder fysiek aan de slag met film. Tegelijk wou ik meteen de onderliggende ideologie aangeven. Elke Riefenstahl-film is immers altijd méér dan een collectie beelden. Er is steevast een link tussen esthetiek en ideologie. Voor mij zijn die niet te scheiden, ook al denken sommige collega’s daar anders over.
Voor Quentin Tarantino is Riefenstahl de beste filmmaker aller tijden, ongeacht haar ideologie en associaties. Ik vind haar ook een goede cineast, maar ik weiger haar donkere kant uit het oog te verliezen. De esthetiek die de natie en schoonheid verheerlijkt, bevat ook een misprijzen van ziekte, onvolmaaktheid en dood. Als filmmaker wil ik zowel haar artistieke als haar donkere kant in beeld brengen.”
I, Robot van Alex Proyas knipoogt naar Triumph des Willens
Je citeert de Riefenstahl quote “kunst is het tegengestelde van politiek”.
“Die uitspraak is niet enkel naïef, het is een legende. We hoorden van een interview met The Daily Express dat niet in haar archieven zat. Dat interview uit 1934 vonden we wèl in de archieven van de Britse krant. Ze spreekt er over haar eerste leeservaring van Mein Kampf en stelt dat ze van bij de eerste pagina’s gebiologeerd was door Hitler. Door die betovering, door in de ban van zijn leven en ideeën te geraken, werd ik een enthousiaste nationaal-socialiste, klinkt het met enige trots.
Een uitspraak waarin Riefenstahl toegeeft dat ze diep betrokken was in de ideologie. Heel bewust weerde ze later die bekentenis uit haar archieven. Eigenlijk is het ook geen verrassing maar een evidentie. Niemand kan een film als Triumph des Willens (1935) maken zonder doordrongen te zijn van de nazi ideologie.”
Riefenstahl – Anders Veiel
Fouten of machteloosheid
In een interview-clip geeft ze toe fouten te hebben gemaakt, maar op de vraag of haar associatie met Hitler een daarvan is blijft ze zwijgen.
“Er is ambivalentie verbonden met Riefenstahls verhaal. Ze was heel slim en wist dat journalisten gefascineerd waren, en aangetrokken werden, door haar connectie met Hitler. Daarom zette ze telkens dezelfde plaat op. ‘Ik ben naar een van zijn eerste speeches gegaan en voelde me meteen verleid door hem. Hitler ontmoeten maakte zo’n diepe emotionele indruk dat ik machteloos was.’ In dat verhaal wordt verantwoordelijkheid veronachtzaamd. Een fysieke, lichamelijke reactie is een automatisme waar je niets aan kan doen. Het zou dan niet om een rationele keuze gaan.
Tegelijk begreep Riefenstahl maar al te goed dat de relatie met Hitler haar Unique Selling Point was. Ze beleefde een zekere renaissance toen de Nuba-fotoboeken (een omstreden portret in woord en beeld van een der laatste traditioneel levende groepen van de Nuba-stam in Soedan, nvdr.) gepubliceerd werden.
Een andere fotograaf die even mooie foto’s maakte van de Nuba verkocht 5.000 exemplaren, terwijl zij er 500.000 aan de man bracht. Gewoon door haar nauwe band met Hitler, haar USP. Tegen journalisten zei ze altijd: we spreken niet over politiek of over Hitler. Goed wetende dat die band hen fascineerde en aanzette om haar aandacht te geven.”
The Lion King refereert aan Triumph des Willens
Riefenstahl bleef meestal koel en gecontroleerd, maar je toont ook woede-uitbarstingen.
“Niet vergeten: ze was ook actrice en kon terugvallen op een ruime gamma reacties. Riefenstahl kon agressief worden en mensen intimideren, maar ze wist ook te charmeren. Bijvoorbeeld door een kritische journalist koffie aan te bieden.”
Met haar explosies kon ze mensen het zwijgen opleggen. Want wanneer iemand kwaad wordt, zetten hun gespreksgenoten snel een stap terug.
“Omdat ze zich geïntimideerd voelen. Journalisten willen het interview niet afbreken en schakelen dan over naar minder moeilijke vragen. Die tactiek liet Riefenstahl toe de regie te bewaren.”
Ze controleerde steeds haar ‘act’ in functie van haar imago-building.
“Ja, en agressiviteit vormde daarbij een van haar tools.”
Riefenstahl – Anders Veiel
Mysterie en bedrog
Net als het aura van ‘mysterie’ dat aan Riefenstahl kleeft.
“Ik begon dit project om verschillende redenen. Zo wou ik weten wie deze mysterieuze vrouw was. Heel intrigerend was dat ik ontdekte hoe ze tijdens haar jeugd leerde om sterk, hard en een winnaar te zijn. Toen ze als jong meisje moest leren zwemmen was ze bang van water en vreesde ze te verdrinken. Die angst vertaalde ze naar een overwinning. Ze werd een goede zwemmer. Als meisje genoot ze van een opvoeding die toen doorgaans voor jongens gereserveerd werd en de kiemen van het fascisme bevatte. Kracht, superioriteitsgevoel en overwinningsdrang waren daarbij de sleutel.
Een prima voorbereiding voor fascisten bleek. Je veroordeelt eerst jezelf omwille van je zwakheid en projecteert het daarna op anderen. Zwak zijn betekent: ik kan verdrinken, mijn vader zal me verachten, veroordelen en vernederen. Winnaar zijn wordt dan een keuze en je veroordeelt de zwakte van anderen. In die zin zat fascisme als het ware in de genen van Riefenstahl.
Een ander element was de impact van de Eerste Wereldoorlog. In mijn geboorteland Duitsland leefde het gevoel dat ‘we’ sterker waren geworden door het geweld, de vernietiging, de vele doden. Dat was volgens velen een goede voorbereiding, het tweede gen van fascisme. De combinatie van beide maakte Riefenstahl tot het prototype van het fascisme.
Een bijkomende motivatie voor deze documentaire is de actualiteit. Via Riefenstahl en het verleden kijken we naar de toekomst. Wanneer Trump & co stellen dat immigranten het Amerikaanse bloed bezoedelen, hoor ik een typisch fascistische retoriek. Bij Donald Trumps uitspraak ‘ze eten de honden’, kreeg ik een flashback naar het misprijzen dat Leni Riefenstahl dreef.”
Riefenstahl – Anders Veiel
Dat leugenachtig staaltje fake news hoort ook thuis in nazi propagandafilms als Fritz Hipplers Der Ewige Jude.
“Waar Joden met ratten worden vergeleken. Trump suggereerde ook dat het leger moet ingeschakeld worden tegen kritische stemmen, waarmee hij mensen bedoelt die hem bekritiseren. Zo’n visies zijn typerend voor een dictatuur. Bij de Duitse verkiezingen duiken dezelfde standpunten op. De verschuiving van taboes is daarbij opvallend.
Enkele jaren geleden leken al die nazi quotes uit hun context gerukte standpunten, maar nu worden ze zonder aarzelen en schaamte als hedendaags en relevant gezien. En ze worden beloond door de kiezers. Dat is het verschil en dat maakt het ook zo angstaanjagend. Voor mij gaat Riefenstahl ook over iets dat vandaag gebeurt. Daarom was het een documentaire die ik moest maken.”
Bronnenonderzoek
Het is wel straf dat je de film ook kon maken. Zeker met je kritische insteek.
“Mijn producent Sandra Maischberger kreeg toegang tot het nalatenschap van Riefenstahl. Het materiaal daarvan was na de dood van haar weduwnaar Horst Kettner door haar assistente Gisela Jahn geschonken aan de Stichting Pruisisch Cultuurerfgoed. Toen zij een regisseur zochten dacht Sandra aan mij, omdat ik Beuys (2017) had gemaakt, een documentaire over visueel kunstenaar Joseph Beuys, gebaseerd op archiefmateriaal.
Bij het doornemen van Riefenstahls archieven vond ik interessante dingen. Zo ontdekte ik ontwerpteksten voor haar memoires, die sterk verschilden van wat uiteindelijk gepubliceerd is.
Over de gewelddadigheid van haar vader is er bijvoorbeeld amper iets te vinden in de gedrukte versie. Waarom, vroeg ik me af. Waarom ook die vaak verschillende versies van een verhaal. Riefenstahl zit vol contradicties, waardoor het moeilijk wordt om de waarheid te vinden. Veelzeggend is de massamoord in het Poolse Koriskie waar ze in 1939 als oorlogscorrespondente getuige van was, toen ze een film over Hitler maakte.
Riefenstahl – Anders Veiel
In haar eerste versie, die ze vertelde in 1948, was ze een ooggetuige. Vier jaar later klinkt het dat ze niets gezien heeft, alleen schoten hoorde en later vernam dat er mensen gestorven waren. In de archieven vond ik een brief van een adjudant die een ander verhaal vertelt. Volgens deze man was Riefenstahl boos, omdat er Joden die een graf aan het graven waren in beeld kwamen, terwijl ze enkel ‘moedige Duitse soldaten’ wou filmen.
Ze riep ‘Joden weg’ en toen dat bevel werd gegeven, kregen de Joodse mensen angst en begonnen ze te rennen. Door de paniek ontstond er chaos, waarop soldaten begonnen te slaan en schieten. Resultaat: 22 Joden werden gedood.
De verschillen tussen de versies zijn belangrijk. Een passieve ooggetuige is niet iemand die aanwijzingen schreeuwt. Het opmerkelijke is dat die tegenstellingen in de archieven zaten, dat de documenten contradicties blootlegden.
Ik besloot daaruit dat Riefenstahl uiteraard een leugenaar was, maar dat het interessant bleef om te zien wat er achter de leugen schuilging. Wat de noodzaak voor die leugen was. En hoe die noodzaak fake news en legendes produceert.
Met Riefenstahl wil ik twee vragen beantwoorden. Waarom zijn die leugens nog nodig? En waarom zijn ze nog altijd zo succesvol? Leni Riefenstahl ging ook haar eigen leugens geloven. Het is niet dat ze besefte dat ze aan het liegen was. Ze was er van overtuigd dat het de waarheid was. Dat is een fenomeen dat we dagelijks in het nieuws zien: hij of zij liegt, maar is er van overtuigd de waarheid te spreken.”
Van Hitler naar Trump
Al weet je wanneer een Donald Trump aan het woord is, toch niet of hij zelf gelooft in wat hij als waar of feiten verkoopt.
“Ja, het is natuurlijk een vreemde mix van leugen en theater. Maar de acteur gaat ook in zijn eigen personage en acte geloven.”
Het bewijs is misschien dat je in de archieven zoveel bezwarende documenten vond.
“Ja, ik vroeg het me ook vaak af. Ze had de tapes die haar schuld illustreren kunnen vernietigen. Wijst dat op een gebrek aan intelligentie? Ik denk eerder aan extreem narcisme. Toen ze in de jaren zeventig opnieuw publieke aandacht kreeg, zag ze niet in dat haar statements een onderliggende boodschap bevatten. Namelijk dat ze sterk verstrengeld waren met de nazi-ideologie. Ze bleef de waarden van het nazisme verdedigen. Wanneer iemand haar zegt dat het een of twee generaties zal duren voor er teruggekeerd wordt naar de oude orde, is haar repliek ‘het Duitse volk kan dat’.”
Berlijn 1936. Draaien van Olympia
Haar houding geeft ook aan dat ze stiekem wel heel trots was een bepalende rol gespeeld te hebben bij het nationaal-socialisme.
“Zich identificeren met kracht, met superioriteit is opwindend. De technieken die ze bij het filmen van sportevenementen hanteerde, worden nog altijd geïmiteerd in een poging opwinding en spanning te creëren.
Zoals gezegd bevat dat ook een donkere kant. De veroordeling van zwakte, ziekte en onvolmaaktheid. Al wat niet schoonheid is.
Uiteindelijk gaat het om een misprijzen van de dood. We overstijgen de dood. Het misprijzen is een voorbode van geweld en vernietiging.”
“Het verdwijnen van menselijke empathie is het signaal dat een samenleving afglijdt naar barbarij”, schreef Hannah Arendt. Het is veelzeggend dat de opinie ‘dat empathie de zwakte van de Westerse beschaving is’ opnieuw veld wint.
“Die hernieuwde flirt met de nazi-ideologie is inderdaad angstaanjagend. Wanneer ik superieur ben, hoef ik geen empathie te bezitten, want de ander is dan minderwaardig, gewoon geen mens. Het is een dier, waarmee ik kan doen wat ik maar wil. Dan heb ik het recht om anderen te martelen, te ontmenselijken en te doden.”
Triumph des Willens – Leni Riefenstahl
Stilzwijgen en ontkenning
Gevraagd naar haar stilzwijgen na de oorlog reageert Riefenstahl met “we verloren de oorlog”. Die ‘we’ is een bekentenis.
“Het geeft aan hoezeer ze zich associeerde met het regime. De Duitse nederlaag was voor haar een vernedering, maar ook de vernietiging van haar carrière. Riefenstahl droomde van een grote filmloopbaan en zag die droom in rook opgaan. Ze bleef op naïeve wijze verder werken, zonder de zwakte van haar scenario’s te willen inzien.
Zonder de hulp van Béla Balázs (scenarist van Das Blaue Licht), die haar niet meer kon en wou bijstaan, bleek ze evenwel een slechte scenarioschrijver te zijn. Ze kreeg nog de kans om Tiefland (1954, gebaseerd op Hitlers favoriete opera, nvdr.) te schrijven en te regisseren, maar dat bleek gewoon een zeer zwakke film. Oppervlakkig en pover verteld. Voor mij een van de slechtste films aller tijden.”
Dat ze een van de beste filmmakers aller tijden is, blijft een andere mythe die door fans als Quentin Tarantino krampachtig in leven wordt gehouden.
“Ik denk dat we dingen moeten scheiden. Ze was een uitmuntend monteur. De duikscènes in Olympia (1938) zijn geniaal. En ze was een goede regisseur, bekwaam om een geschikte filmploeg samen te stellen. Ze had een neus voor mensen die iets extra’s konden bieden. Zoals de man die een camera monteerde op skilatten en zo spectaculaire beelden creëerde. Geen ervaren DoP, maar wel iemand met een innovatieve geest.
Als scenarist was ze dan weer zwak. En als filmmaker zat ze vast in de nazi-ideologie. Dat zijn allemaal dingen die je moet meenemen in een oordeel over Leni Riefenstahl. Ze was getalenteerd, maar niet geniaal. En ze was en bleef een overtuigde nazi.”
Inglourious Basterds – Quentin Tarantino
Schaamteloos ressentiment
Misschien vinden Riefenstahl en de Tarantino van Inglourious Basterds en Once upon a time in Hollywood elkaar wel in het niet kunnen scheiden van cinema en realiteit, in het idee ook dat je zowel je eigen leven als de geschiedenis kunt hermonteren. Dat krijg je wanneer filmmakers wat te zeer onder de indruk zijn van hun eigen talent en de kracht van cinema.
“Zelf ben ik iets bescheidener als filmmaker. Ik probeer de archieven te gebruiken om zo dicht mogelijk bij iemand als Riefenstahl te komen en tegelijk ook een universele boodschap mee te geven. Het belangrijkste daarbij is: wat betekent het voor vandaag, hoe relevant is het allemaal nog. Ik wil de geschiedenis niet veranderen maar wel begrijpen.
Het is wel zo dat er niets kan veranderen, wanneer we het verleden niet begrijpen. Wanneer we niet vatten wat de oorsprong is, wat er achter schuilt, wat de genen zijn van bepaalde zaken. Wanneer je het verleden niet begrijpt, kan je ook het heden niet vatten.
Riefenstahl wil de duistere kant van het superioriteitsgevoel en ressentiment zichtbaar maken. Dat is actueel en urgent, omdat het misprijzen voor zwakkeren en migranten onder impuls van Donald Trump toeneemt en de fascistische connotatie ervan onvoldoende wordt belicht.”
Zie je Riefenstahl als een companion piece bij Oscarwinnaar The Zone of Interest (2023) van Jonathan Glazer?
“In de zin dat beide films ingaan op waarom fascisme aantrekkelijk was voor bepaalde mensen in een tijdsgewricht. We moeten mensen inzicht geven in hoe fascisme werkte, om met die kennis in het heden de terugkeer naar vroeger te blokkeren. Zelfs in Duitsland zijn de uitspraken van Trump niet meer dan uitspraken. Mijn landgenoten zien de link met fascisme niet, omdat ze niet meer vertrouwd zijn met het verleden van Duitsland en met de toenmalige ideologie.
Via fictie en documentaires kunnen we waarschuwingssignalen geven, maar vooral ook kritisch leren kijken naar wat er gebeurt. Ik zie Riefenstahl als een urgente les, die aangeeft dat we moeten opletten met het zogenaamde verschuiven van taboes, het normaliseren van fascistische uitspraken. Politici doen er aan mee en ethische repliek blijft uit.”
The Zone of Interest – Jonathan Glazer
Wake up call
In die zin is Riefenstahl ook een weksignaal.
“Het mooiste compliment kreeg ik van studenten die zeiden ‘dit is een film voor onze generatie.’ Dat bracht tranen in mijn ogen, want van ouderen krijg ik vaak de opmerking dat Riefenstahl te moeilijk is, dat kijkers over onvoldoende informatie beschikken om te kunnen volgen, dat er geen interesse meer bestaat voor het onderwerp.
Onzin. Waar er ogen en oren zijn, waar er voldoende openheid is om via het verleden naar het heden te kijken, zullen er altijd mensen zijn die de waarschuwing oppikken.”
Door er geen biografie en levensverhaal van te maken, vermijd je ook dat Riefenstahl weggezet wordt als een verhaal uit een ver en irrelevant verleden.
“In die val wou ik niet trappen. Want dan bestond het gevaar dat mensen zouden denken ‘dit is het verhaal van een filmmaker uit de vorige eeuw die stierf in 2003, waarom moet ik deze film zien?’. Maar het is juist een heel hedendaags verhaal en dat maak ik ook duidelijk door de narratieve structuur.
De kijker moet het gevoel krijgen dat dit een verhaal is, dat ook in de toekomst kan spelen. Riefenstahl is in zekere zin een boodschap uit de toekomst, nu de superioriteitsideologie zijn comeback heeft gemaakt.”
Das Blaue Licht – Béla Balázs & Leni Riefenstahl
Riefenstahl lijkt me een must see voor alle generaties. Vraag is of je het werk van Leni Riefenstahl of nazi-propagandafilms als Hitlerjunge Quex (1933), Der Ewige Jude (1940), Jud Susz (1940) en Theresienstadt (1944) laat zien aan kinderen en tieners?
“De films van Riefenstahl en andere nationaal-socialistische filmmakers zijn historische documenten én studieobjecten. Ze kunnen en moeten herbekeken worden. Maar ik ben wel van oordeel dat beeld- en mediaopvoeding beter en diepgaander moet in het onderwijs. Jongeren moeten leren hoe propaganda gebruikt wordt en hoe beeldtaal werkt. Zeker in tijden van AI.
Je kan elk beeld, elke boodschap, elke schijnbare waarheid creëren. Waardoor het moeilijk wordt realiteit en waarheid te onderscheiden van leugen en legende. Inzicht in hoe een beeld gemaakt wordt, is dan ook cruciaal om in te zien dat informatie kan transformeren in propaganda en fake news. Je kan de films dan ook niet zomaar tonen. Je moet ze ook omkaderen met duiding. Maar we moeten blijven kijken om ook te zien.”
Gent, 14 oktober 2024
RIEFENSTAHL van Andres Veiel. Duitsland 2024, 115’. Met Ulrich Noeten, Leni Riefenstahl, Adolf Hitler, Joseph Goebbels, Rudolf Hess. Scenario Andres Veiel. Muziek Freya Arde. Fotografie Toby Cornish. Productie Sandra Maischberger. Distributie Imagine.
Te zien in Brussel (Palace) en Oostende (Cinema Storck).
Leni Riefenstahl filmt Olympia
