Oekraïne: de weg naar vrede werd al in april 2022 uitgetekend

Istanbul-akkoord als basis

Het is vrij duidelijk hoe een duurzame vrede tot stand kan worden gebracht in Oekraïne. In april 2022 stonden Rusland en Oekraïne op het punt een vredesakkoord te ondertekenen in Istanbul, waarbij de Turkse regering als bemiddelaar optrad. De VS en het VK hebben Oekraïne omgepraat om het akkoord niet te ondertekenen.

Sindsdien zijn honderdduizenden Oekraïners omgekomen of ernstig gewond geraakt. Toch kan het kader van het akkoord van Istanbul vandaag de dag nog steeds als basis voor vrede dienen.

Gezien de huidige realiteit zal Oekraïne de Krim en delen van Zuid- en Oost-Oekraïne afstaan

Verstandig en eenvoudig

Het ontwerp-vredesakkoord (van 15 april 2022) en de officiële aankondiging van Istanbul (29 maart 2022) waarop het was gebaseerd, boden een verstandige en eenvoudige manier om het conflict te beëindigen.

Het is een feit dat drie jaar nadat Oekraïne de onderhandelingen heeft afgebroken en grote verliezen heeft geleden, het land uiteindelijk meer grondgebied zal kwijtraken dan het in april 2022 zou hebben gedaan. Maar het zal de essentiële zaken winnen: soevereiniteit, internationale veiligheidsafspraken en vrede.

Neutraliteit Oekraïne

In de onderhandelingen van 2022 was men het eens geworden over de permanente neutraliteit van Oekraïne en internationale veiligheidsgaranties. Over de uiteindelijke verdeling van de betwiste gebieden zou in de loop van de tijd een besluit worden genomen op basis van onderhandelingen tussen de partijen.

Daarbij verbonden beide partijen zich ertoe geen geweld te gebruiken om de grenzen te wijzigen. Gezien de huidige realiteit zal Oekraïne de Krim en delen van Zuid- en Oost-Oekraïne afstaan, wat de resultaten van de strijd van de afgelopen drie jaar weerspiegelt.

Komende maanden

Zo’n overeenkomst kan vrijwel onmiddellijk worden ondertekend, en dit zal waarschijnlijk in de komende maanden ook gebeuren. Nu de VS de oorlog - waarin Oekraïne geconfronteerd zou worden met nog meer slachtoffers en verwoesting en nog meer grondgebied zou verliezen - niet langer wil steunen, erkent Zelensky dat het tijd is om te onderhandelen.

In zijn toespraak tot het Congres citeerde president Donald Trump Zelensky toen hij zei: “Oekraïne is klaar om zo snel mogelijk naar de onderhandelingstafel te komen om blijvende vrede dichterbij te brengen.”

Afbeelding

Veiligheidsgaranties

De hangende kwesties in april 2022 hadden betrekking op de specifieke veiligheidsgaranties voor Oekraïne en de herziene grenzen van Oekraïne en Rusland. Het grootste vraagstuk betrof de rol van Rusland als mede-borgsteller van de overeenkomst. Oekraïne drong erop aan dat de westerse borgstellers met of zonder de instemming van Rusland zouden kunnen optreden, zodat Rusland geen vetorecht zou hebben over de veiligheid van Oekraïne.

De beste oplossing is om de veiligheidsgaranties onder het gezag van de VN-Veiligheidsraad te plaatsen

Rusland wilde een situatie voorkomen waarin Oekraïne en zijn westerse mede-borgstellers het akkoord zouden manipuleren om nieuw geweld tegen Rusland te rechtvaardigen. Beide partijen hebben een punt.

VN-Veiligheidsraad

De beste oplossing is volgens mij om de veiligheidsgaranties onder het gezag van de VN-Veiligheidsraad te plaatsen. Dit betekent dat de VS, China, Rusland, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk samen met de rest van de VN-Veiligheidsraad borg staan. Hierdoor zouden de veiligheidsgaranties onder wereldwijd toezicht komen.

Ja, Rusland zou zijn veto kunnen uitspreken over een volgende resolutie van de VN-Veiligheidsraad met betrekking tot Oekraïne. Maar het zou dan te maken krijgen met de afkeuring van China en de rest van de wereld als het willekeurig zou handelen in strijd met de wil van de overige VN-lidstaten.

Neutraliteit Oekraïne

Wat de definitieve vaststelling van de grenzen betreft, is enige achtergrondinformatie van groot belang. Voordat de gewelddadige omverwerping van de Oekraïense president Viktor Janoekovitsj in februari 2014 plaatsvond, stelde Rusland geen territoriale eisen aan Oekraïne.

Afbeelding

Janoekovitsj was voorstander van neutraliteit voor Oekraïne, hij was tegen het lidmaatschap van de NAVO en onderhandelde vreedzaam met Rusland over een leasecontract van twintig jaar voor de Russische marinebasis in Sebastopol op de Krim. Deze is sinds 1783 de thuisbasis van Ruslands Zwarte Zeevloot.

De Minsk II-overeenkomst moest zorgen voor autonomie in het oosten. Het kader van Minsk was deels geïnspireerd door de autonomie van de etnisch Duitse regio Zuid-Tirol in Italië

Nadat Janoekovitsj ten val was gebracht en vervangen door een Amerikaanse pro-NAVO-regering, ondernam Rusland snel actie om de Krim te heroveren om te voorkomen dat de marinebasis in handen van de NAVO zou vallen.

In de periode 2014-2021 heeft Rusland niet aangedrongen op annexatie van ander Oekraïens grondgebied. Rusland riep op tot politieke autonomie voor de etnisch Russische regio's in Oost-Oekraïne (Donetsk en Luhansk) die zich onmiddellijk na de val van Janoekovitsj van Kiev hadden afgescheiden.

Autonomie

De Minsk II-overeenkomst moest zorgen voor autonomie. Het kader van Minsk was deels geïnspireerd door de autonomie van de etnisch Duitse regio Zuid-Tirol in Italië. De Duitse bondskanselier Angela Merkel kende de situatie in Zuid-Tirol en zag het als een precedent voor soortgelijke autonomie in de Donbas.

Helaas verzette Oekraïne zich hevig tegen autonomie voor de Donbas, hierin gesteund door de VS. Duitsland en Frankrijk, die ogenschijnlijk garant stonden voor Minsk II, keken zwijgend toe hoe de overeenkomst door Oekraïne en de Verenigde Staten terzijde werd geschoven.

Donbas

In de zes jaar, volgend op de niet uitvoering van Minsk II, bleef het door de VS bewapende Oekraïense leger de Donbas beschieten in een poging de afgescheiden provincies te onderwerpen en terug te winnen.

Op 21 februari 2022 erkende Rusland Donetsk en Luhansk als onafhankelijke staten. De status van Donetsk en Luhansk in het akkoord van Istanbul moest nog worden afgerond. Misschien had men het uiteindelijk eens kunnen worden over een terugkeer naar Minsk II en de daadwerkelijke implementatie ervan door Oekraïne: erkenning van de autonomie van de twee regio's in de Oekraïense grondwet.

Toen Oekraïne wegliep van de onderhandelingstafel, was de kwestie helaas niet meer aan de orde. Een paar maanden later, op 30 september 2022, annexeerde Rusland de twee oblasten en nog twee andere, Kherson en Zaporizhzhia.

Steun VS staatsgreep

De trieste les is deze. Het verlies van grondgebied in Oekraïne had voorkomen kunnen worden als er geen gewelddadige staatsgreep had plaatsgevonden die Janoekovitsj ten val bracht en er een door de VS gesteund regime werd geïnstalleerd dat lid wou worden van de NAVO.

De tijd is rijp voor diplomatie die Europa, Oekraïne en Rusland collectieve veiligheid brengt

Het verlies van grondgebied in Oost-Oekraïne had afgewend kunnen worden als de VS Oekraïne onder druk had gezet om het door de VN-Veiligheidsraad gesteunde Minsk II-akkoord uit te voeren. Het verlies van grondgebied in Oost-Oekraïne had waarschijnlijk al in april 2022 in het akkoord van Istanbul kunnen worden afgewend, maar de VS blokkeerden het vredesakkoord.

Nu, na 11 jaar oorlog sinds de omverwerping van Janoekovitsj, en als gevolg van de verliezen van Oekraïne op het slagveld, zal het land tijdens de komende onderhandelingen de Krim en andere gebieden in Oost- en Zuid-Oekraïne moeten afstaan.

Baltische staten

Europa heeft andere belangen waarover het met Rusland zou moeten onderhandelen. Met name de veiligheid van de Baltische staten en meer in het algemeen de Europees-Russische veiligheidsafspraken. De Baltische staten voelen zich erg kwetsbaar, wat begrijpelijk is gezien hun geschiedenis.

Ze maken hun kwetsbaarheid echter ook ernstig en onnodig groter door het lanceren van een stroom repressieve maatregelen tegen hun etnisch Russische burgers. Zo nemen ze maatregelen om het gebruik van de Russische taal te onderdrukken en om de banden van hun burgers met de Russisch-orthodoxe kerk te verbreken.

De leiders van de Baltische staten maken zich ook schuldig aan opmerkelijke russofobe retoriek. Etnische Russen maken ongeveer 25 procent uit van de bevolking van zowel Estland als Letland, en ongeveer 5 procent in Litouwen.

Veiligheid voor de Baltische staten moet worden bereikt door veiligheidsverhogende maatregelen aan beide zijden. Denk hierbij aan het respecteren van de minderheidsrechten van de etnische Russische bevolkingsgroepen, en door de venijnige retoriek achterwege te laten.

Diplomatie

De tijd is rijp voor diplomatie die Europa, Oekraïne en Rusland collectieve veiligheid brengt. Europa moet rechtstreekse besprekingen met Rusland beginnen en Rusland en Oekraïne aansporen om een vredesakkoord te ondertekenen op basis van de aankondiging van Istanbul van 29 maart en het ontwerpvredesakkoord van 15 april 2022.

Na de vrede in Oekraïne zou een nieuw systeem van collectieve veiligheid voor heel Europa gecreëerd moeten worden, dat zich uitstrekt van Groot-Brittannië tot de Oeral en zelfs daarbuiten.

Dit opinieartikel verscheen eerder op Common Dreams. De vertaling is van Ann Dejaegere.

Afbeelding

Jeffrey D. Sachs is hoogleraar en directeur van het Center for Sustainable Development aan Columbia University, waar hij van 2002 tot 2016 leiding gaf aan The Earth Institute. Hij is ook voorzitter van het UN Sustainable Development Solutions Network en commissaris van de UN Broadband Commission for Development. Hij is adviseur geweest van drie secretarissen-generaal van de Verenigde Naties en is momenteel SDG Advocate onder secretaris-generaal Antonio Guterres. Sachs is de auteur van o.a. 'Een nieuw buitenlands beleid: Beyond American Exceptionalism' (2020), 'Building the New American Economy: Smart, Fair, and Sustainable' (2017) en ‘The Age of Sustainable Development’ (2015) met Ban Ki-moon.