Vijf jaar geleden, op 12 maart 2020, werd in België de federale fase van het crisisbeheer afgekondigd naar aanleiding van de coronacrisis. Het was het begin van een zeer woelige en onzekere periode.
Onvoorbereid
In 2016 plaatste de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) coronavirussen in de top acht van meest urgente virale bedreigingen. Toch werd er nauwelijks onderzoek gedaan naar mogelijke vaccins of behandelingen. De reden? Farmaceutische bedrijven zagen er geen winst in.
Door het gebrek aan voorbereiding was de wereld in 2020 totaal verrast door de komst van SARS-CoV-2. De gevolgen van deze nalatigheid waren enorm. Wereldwijd liep het dodentol op tot 18,5 miljoen[1] en de pandemie kostte de wereldeconomie ongeveer 16.000 miljard dollar, of 15 procent van het jaarlijks wereldproduct.
De kostprijs van een preventieplan van 2018 bedroeg amper 7 miljard dollar. Op dit moment is er nog steeds geen ernstig preventieplan om een gelijkaardige pandemie in de toekomst te voorkomen.
Rampzalige aanpak
Een rapport van de WHO toont dat veel westerse landen, waaronder België, de coronacrisis slecht hebben aangepakt. Ondanks vroege waarschuwingen van wetenschappers en de WHO werd te laat en halfslachtig gereageerd.
De meeste westerse regeringen reageerden pas nadat de financiële markten instortten
Terwijl landen als Taiwan en Vietnam al in januari 2020 maatregelen namen, wachtten de meeste westerse regeringen tot half maart – pas nadat de financiële markten instortten. Dit kostte minstens anderhalve maand en leidde tot een exponentiële verspreiding van het virus.
Als er tien dagen eerder was ingegrepen, zou het aantal besmettingen en sterfgevallen tien keer lager zijn geweest.
De oversterfte per 100.000 inwoners na 1 jaar coronacrisis. Bron: IHME.
Volgens een analyse van The Economist Intelligence Unit scoorde België bijzonder slecht in de aanpak van de pandemie, samen met Italië, Spanje en het Verenigd Koninkrijk. In België was dat het gevolg van een chaotische staatsstructuur, de trage opstart van test- en traceersystemen, ontbreken van mondmaskers (wegens besparingen), onvoldoende bescherming in woonzorgcentra en onduidelijke communicatie. Ons land slaagde er in de eerste jaren ook nooit in de besmettingscurve volledig onder controle te krijgen.
Volgens Richard Horton, de hoofdredacteur van het gerenommeerd medisch tijdschrift The Lancet, had de meeste Belgische coronasterfte voorkomen kunnen worden. In Aziatische landen werden snel voorraden aangelegd en IC-capaciteit uitgebreid. In België gebeurde dat amper. Het rapport concludeert: “Het gebrek aan daadkracht heeft duizenden onnodige doden veroorzaakt.”
De Belgische economie kreeg zware klappen, terwijl landen die strenge maatregelen troffen zowel betere gezondheids- als economische resultaten behaalden.
Als pluspunt wordt de heldere en transparante communicatie van het Nationaal Crisiscentrum vermeld. Via dagelijkse persconferenties bespraken experts, zoals Steven Van Gucht, de laatste ontwikkelingen.
Foto: printscreen via facebook
Vaccins, marktfalen en antivaxers
Een groot geluk bij deze pandemie was dat de wetenschap er in geslaagd is om vaccins te ontwikkelen. Voor een virus als aids bijvoorbeeld is dat niet gelukt.
Een tweede meevaller was dat dit heel snel is gerealiseerd. Sommige vaccins, zoals die tegen polio en mazelen, namen tientallen jaren in beslag. Nu waren er al na negen maanden vaccins die zeer goed werkten om de ernstige symptomen van COVID-19 te voorkomen, die leiden tot ziekenhuisopname of overlijden.
In de westerse landen wordt de vaccinproductie gedomineerd door een handvol farmareuzen die winst boven volksgezondheid plaatsen
Maar, omdat het over een pandemie ging, was het belangrijk dat de hele wereld snel zou kunnen gevaccineerd worden. En daar liep het mis.
In de westerse landen wordt de vaccinproductie gedomineerd door een handvol farmareuzen die winst boven volksgezondheid plaatsen. Op het moment dat de wereld massaal veel vaccins nodig had, weigerden zij de productie op te schalen en de kennis te delen.
De rijke landen (een kleine 20 procent van de wereldbevolking) kochten bovendien in de beginfase 60 procent van de vaccins op, terwijl de meeste arme landen nog moesten beginnen met vaccineren. Dit vertraagde de wereldwijde bestrijding van de pandemie en verhoogde het risico op gevaarlijke mutaties.
De WHO waarschuwde dat marktwerking faalde en pleitte voor het opheffen van patenten en samenwerking in de productie. Toch lieten overheden Big Pharma de regels bepalen. Farmabedrijven maakten recordwinsten, terwijl de verdeling van vaccins traag verliep. In het Globale Zuiden zijn daardoor miljoenen mensen onnodig gestorven.
Het hoofd van de WHO noemde dit een “catastrofaal moreel falen”.
In de westerse landen werd de aanvankelijke euforie bij de start van de vaccinatieprogramma’s getemperd door het wijdverbreid scepticisme ten aanzien van vaccins. Meer dan dertig procent van de Europese bevolking overwoog om zich niet te laten vaccineren, terwijl groepsimmuniteit tegen COVID-19 minstens tachtig procent vaccinatie vereiste.
De antivax-stroming vertolkt een diep wantrouwen tegen de overheid, de mainstreammedia en helaas ook tegen de wetenschap
Die lage vaccinatiebereidheid was mee het gevolg van het wantrouwen in regeringen en farmaceutische bedrijven na de gebrekkige corona-aanpak in de beginfase. De vaccintwijfel werd aangezwengeld door complottheorieën, die vooral via sociale media verspreid werden. Rechtse en extreemrechtse partijen pookten dat wantrouwen verder op en sponnen er garen bij.
Dat de antivax-stroming zo veel aanhang had, is een symptoom van een diep en breed wantrouwen tegen de overheid, de mainstreammedia en helaas ook tegen de wetenschap. Het is een symptoom dat zeer ernstig moet genomen worden.
Klassenvirus
Hoewel een virus op het eerste gezicht geen onderscheid maakt tussen personen, bleek dat sociale klasse een grote rol speelde in besmettingsrisico en overlevingskansen. Lagere sociale klassen liepen een hoger risico op besmetting, hospitalisatie en sterfte.
Dit kwam door drie factoren: een slechtere algemene gezondheidstoestand, werkomstandigheden waarbij thuiswerken geen optie was en een gebrek aan vertrouwen in de overheid, wat leidde tot minder naleving van maatregelen en vaccinaties.
Ook in België waren de cijfers schrijnend: in Antwerpen hadden inwoners van de armste wijken bijna driemaal zoveel kans op besmetting, en de tien procent armsten liepen tot vijf keer meer risico om te sterven aan COVID-19.
De pandemie heeft de ongelijkheid vergroot en de winsten van multinationals en miljardairs naar ongekende hoogten gestuwd
Niet alleen op medisch vlak, maar ook economisch was corona een klassenvirus. De pandemie heeft de ongelijkheid vergroot en de winsten van multinationals en miljardairs naar ongekende hoogten gestuwd. Terwijl miljoenen mensen in armoede belandden, zagen de grootste bedrijven hun winsten stijgen met tientallen miljarden dollar en kwamen er wereldwijd 493 nieuwe miljardairs bij.
De superrijken zagen hun vermogen met 5.100 miljard dollar stijgen, terwijl farmaceutische bedrijven megawinsten maakten dankzij overheidssteun, zonder die terug te delen met de samenleving.
In de strijd tegen het virus waren vaccins cruciaal: ongevaccineerden hadden 29 keer meer kans op hospitalisatie en 11 keer meer kans om te sterven. Ondanks deze impact waren vaccins ongelijk verdeeld.
Terwijl rijke landen massaal vaccins hamsterden en boostercampagnes voorbereidden, bleven de armste landen achter: slechts 2 procent van de bevolking in de dertig armste landen was eind augustus 2021 gevaccineerd, terwijl rijke landen op 57 procent zaten.
Covax, het programma om vaccins te verdelen in het Zuiden, faalde grotendeels door gebrek aan leveringen en omdat rijke landen zelf doses opeisten.
Gesneuvelde dogma’s van het neoliberalisme
De coronacrisis vormde een zeer ernstige bedreiging voor de wereldeconomie en de stabiliteit van het mondiale financiële systeem. Om de boel niet over de kop te laten gaan, spendeerden de overheden wereldwijd in totaal dus voor 16.000 miljard dollar aan steunmaatregelen. Dat was 105 maal zoveel als de jaarlijkse ontwikkelingshulp.
Die aanpak was effectief, maar wel een complete breuk met minstens vijf dogma’s van het neoliberalisme. Zoals ‘er is geen geld’: jarenlang werd bespaard op sociale voorzieningen, maar tijdens de coronacrisis bleken miljarden en miljarden beschikbaar. Overheden verhoogden hun uitgaven drastisch en tekorten of schulden vormden plots geen probleem meer. De mythe van geldgebrek viel door de mand.
En ook: ‘de markt lost alles op’. Privatisering en deregulering zouden efficiëntie brengen, maar faalden compleet. De crisis toonde dat enkel de overheid in staat was om orde te scheppen en essentiële sectoren draaiende te houden. De markt liet het afweten, de staat redde de samenleving.
De lockdowns bewezen het tegendeel van het derde dogma ‘kapitaal creëert welvaart’: zodra arbeiders stopten met werken, zakte de economie in. Niet kapitaal, maar arbeid is de echte motor van welvaart. Opvallend genoeg bleken de meest essentiële jobs vaak de laagst betaalde.
De pandemie fungeerde als een pijnlijke stresstest, waarbij de dogma’s van het neoliberalisme één voor één sneuvelden
Ook ‘sijpelde rijkdom niet door naar iedereen’: de superrijken werden nóg rijker tijdens de pandemie, terwijl miljoenen in armoede belandden. In België steeg het aantal mensen dat voedselhulp nodig had met 15 procent. De ‘trickle-down’-theorie bleek een holle leugen.
Tot slot ‘blijken mensen geen egoïsten’. De crisis toonde juist het tegenovergestelde: solidariteit bloeide op. Mensen hielpen elkaar spontaan, terwijl zorgverleners hun eigen leven riskeerden. De neoliberale visie op de mens als enkel egoïstisch individu werd ontkracht.
* * *
De coronacrisis heeft niet alleen de tekortkomingen van ons gezondheidssysteem blootgelegd, maar ook de diepere structurele problemen van ons maatschappelijk model.
De pandemie fungeerde als een pijnlijke stresstest, waarbij de dogma’s van het neoliberalisme één voor één sneuvelden. De crisis heeft de ongelijkheid vergroot, het vertrouwen in instituties ondermijnd en de kwetsbaarheid van onze geglobaliseerde economie blootgelegd.
De vraag is of we bereid zijn lessen te trekken uit deze crisis. Gaan we investeren in een toekomst waarin volksgezondheid en gelijkheid boven winstbejag staan? Of vervallen we opnieuw in oude fouten, tot de volgende crisis ons weer overvalt?
Die vraag stelt zich vandaag des te scherper in het licht van de oorlogskoorts en angstwekkende militarisering van onze samenleving.
Note:
[1] Het officieel aantal gerapporteerde COVID-doden bedraagt wereldwijd 7,7 miljoen, maar het werkelijk aantal, berekend op basis van de ‘oversterfte’ bedraagt 18,5 miljoen. Oversterfte is het aantal sterfgevallen in een bepaalde periode dat hoger ligt dan het verwachte aantal sterfgevallen op basis van historische trends en demografische factoren. Het wordt vaak gebruikt om de impact van uitzonderlijke gebeurtenissen zoals pandemieën, hittegolven of natuurrampen te meten.
Door het grote aantal COVID-patiënten werden de Intensive Care afdelingen in veel landen overrompeld waardoor dringende ingrepen bij andere patiënten niet konden doorgaan. Dat heeft ook veel slachtoffers veroorzaakt. Daarnaast werden overlijdens ook vaak niet toegekend aan COVID, al dan niet uit politieke motieven. Daarom is de oversterfte een beter cijfer om de dodelijke gevolgen van COVID-19 in te schatten.
