Wanneer de M23-rebellen in Goma, de hoofdstad van de Oost-Congolese provincie Noord-Kivu, zitten, dan is de oversteek naar de andere kant van het Kivumeer maar een peulschil. Ik bel bijna in paniek naar Marie-Noël Cikuru, mijn Congolese ‘zuster’ in Bukavu.

Zij probeert niet toe te geven aan gevoelens van wanhoop en angst. Het schrijven van een nieuwsbrief voor vrienden in binnen- en buitenland helpt daarbij. Wat volgt, is een samenvatting van haar relaas van de voorbije weken.

Geen verrassing

We leerden elkaar kennen aan het begin van dit millennium. Wijlen Kris Berwouts had mij aan haar geïntroduceerd. Ze was in Brussel op uitnodiging van Amnesty International en 11.11.11 en was een van de eersten die in België het thema van seksueel geweld als oorlogswapen aankaartte.

De val van Goma kwam niet als een verrassing, maar niemand had durven denken dat het zo snel zou gaan. Op zondagavond 26 januari 2025 trokken de M23-rebellen de stad binnen, de dag nadien hadden zij de stad volledig in handen.

Marie-Noël Cikuru

Met de steun van Rwanda voert de M23 al jarenlang aanvallen uit in de provincie Noord-Kivu waar zij uitgestrekte gebieden controleren. Mettertijd is Goma uitgegroeid tot hoofdstad van honderdduizenden intern ontheemden.

Voor de Congolezen was Goma zowat de veiligheidsbarometer van het land die hen toeliet om in te schatten in welke mate de overheid de situatie onder controle had. Immers, terwijl de gevechten in de rest van de provincie aanhielden, ging het leven in de stad min of meer zijn gewone gang.

Tot die bewuste zondagavond 26 januari. De VN-veiligheidstroepen hebben niets gedaan om de opmars van de M23 tegen te houden. Integendeel, zij trokken zich terug op het moment dat ook de soldaten van het Congolese regeringsleger (FARDC) ijlings op de vlucht sloegen. De Wazalendo (swahili voor ‘patriotten’), een rebellengroep van gewezen regeringssoldaten, vluchtte met hen mee.

Na meer dan 30 jaar oorlog in de regio weten de inwoners van Bukavu maar al te goed wat hen te wachten staat. Marie-Noël maakt zich geen illusies. Het is een publiek geheim dat infiltranten van de M23 zich reeds onder de bevolking hebben gemengd.

Het duurt niet lang of een algemeen gevoel van angst maakt zich meester van de stad. Expats, wier aanwezigheid ‘niet van essentieel belang’ is, verdringen zich aan de balie van de migratiediensten. De bevolking voelt zich verraden, vernederd en in de steek gelaten door hun eigen leiders en door de wereld.

Maar desondanks circuleren er al snel nieuwe grappen, ook al klinken ze wrang, zoals: “Wie heeft Nangaa[1] wijsgemaakt dat de weg naar Kinshasa via Bukavu loopt? Hij zit toch al in Goma waar wij ook allemaal het vliegtuig nemen als we naar Kinshasa gaan!”

Flink zijn

“Vandaag heb ik voor het eerst beseft hoe diep de hele situatie op mij inhakt”, schrijft Marie-Noël als aanhef van haar brief van zaterdag 8 februari. “Ik heb zelfs, heel vluchtig, een traan gevoeld. Vanuit mijn hart zocht die een weg naar mijn ogen, maar ik heb ze snel ingeslikt. Ik heb haar duidelijk gemaakt dat het nu het moment niet is.”

Corneille Nangaa (links vooraan)

“Ik moet overeind blijven en ik heb mijn lichaam nodig. Ik heb er maar één. Ik moet overeind blijven voor mezelf en voor de anderen. We hebben nog een lange weg te gaan. Ook al zien wij de horizon niet, de zon zal blijven opkomen en ondergaan.”

Het is ondertussen twee weken geleden dat de M23 Goma binnenviel. De berichten zijn onheilspellend. De FARDC en de Wazalendo wijken terug naar Bukavu, al dan niet in uniform, plunderend, moordend en verkrachtend langs de oevers van het Kivumeer af.

De Afrikaanse leiders zitten samen op een vredestop in Dar-es-Salaam, Tanzania, om zich over de situatie te beraden. De Rwandese president Kagame is er ook.

De Congolese president Tshisekedi is thuis gebleven. Hij heeft zijn eerste minister gestuurd. Veel meer dan een oproep tot een onmiddellijk staak-het-vuren heeft die top niet opgeleverd.

Ik krijg een week lang geen nieuws meer.

Een “remise et reprise”

“Echt waar!” zo begint haar brief van zaterdag 15 februari. “Gisteren, 14 februari, heeft de M23 haar liefde verklaard aan Bukavu en Bukavu heeft ja gezegd. Het presidentiële paar viert dit heuglijk feit nu in München! Bukavu werd op een vreedzame en beschaafde manier door de FARDC aan de M23 overgedragen. Een unicum in de wereld!” ‘Une remise et reprise pacifique et civilisée’ heet dat in het Frans.

Ik ben eventjes in de war. Het is weer zo’n typisch Congolese grap waarmee de bevolking reageert op Tshisekedi die niet naar Dar-es-Salaam wilde gaan, maar wel naar de jaarlijkse Veiligheidsconferentie in München.

In verschillende wijken is de bevolking aan het plunderen gegaan

Marie-Noël verwijst naar de brief van het Bureau van de Civiele Maatschappij van Zuid-Kivu enkele dagen voordien aan de provinciegouverneur van Zuid-Kivu. Het was een verzoek om een eerlijke inschatting te maken van de capaciteit van de overheid om verzet te bieden en de bevolking te beschermen in een pleidooi om onnodig bloedvergieten te vermijden.

Deze démarche werd door sommigen op gehoon onthaald, anderen waren eerder opgelucht. Feit is dat Bukavu op de ochtend van 15 februari in bevreemdende stilte ontwaakt. De FARDC heeft de stad verlaten. De dag voordien hadden de autoriteiten de poorten van de gevangenis alvast wagenwijd opengezet. Iedereen mocht gaan voordat de gebouwen in brand werden gestoken.

In verschillende wijken is de bevolking aan het plunderen gegaan. Losgeslagen jongeren zijn naar het verlaten militair Camp Saïo getrokken en schieten wild in het rond met de wapens die ze hebben buitgemaakt.

Het verdere verloop van het schouwspel kan men raden. Tijdens hun strooptocht zingen ze vrolijk van ‘remise et reprise’ en trekken ze kleine jongetjes in hun kielzog mee.

Net zoals zovele inwoners in Bukavu hebben Marie-Noël en haar familie zich thuis gebarricadeerd. Er is nog altijd water en elektriciteit. De onheimelijke stilte die over de wijk is neergedaald, belooft niet veel goeds.

In de late namiddag horen ze schieten. De geweerschoten knallen tot diep in de nacht. Het enige dat ze op dat moment kunnen doen is bidden en hopen dat er engelen zijn die hen willen beschermen.

“Heiligschennis”

Zondagochtend 16 februari trekt een lange rij gewapende silhouetten in alle stilte de stad binnen. Er is geen leger meer dat hen probeert tegen te houden. Hier en daar houden de mannen halt om de omstaanders toe te spreken. Zij roepen de bevolking op om de straten schoon te vegen.

De jonge ‘ééndagskrijgers’ van de wilde nacht voordien worden opgespoord, opgepakt en ter plaatse neergeschoten. Het bloedbad doet denken aan dat ander bloedbad, exact 33 jaar geleden, op zondag 16 februari 1992 in Kinshasa.

Enkele Congolese priesters hadden de gelovigen toen opgeroepen voor een ‘Mars van de hoop’ tegen het bewind van Mobutu. Die vreedzame optocht eindigde in een bloedbad. Officieel vielen er 13 doden, andere bronnen spraken van honderden.

Provincie Zuid-Kivu 65.000 km2, 7 miljoen inwoners (België 30.000 km2, 11 miljoen inwoners). Kaart: CC BY-SA 3:0

Ook dit jaar was een ‘Mars van de hoop’ gepland, ook op zondag 16 februari, maar dan in omgekeerde richting. De UDPS (Union pour la Démocratie et le Progrès Social), de partij van president Tshisekedi, had opgeroepen tot protest tegen de katholieke en protestantse kerk van Congo.

Deze betoging werd op het laatste moment afgeblazen omdat het misschien toch niet echt opportuun was in het licht van mogelijke vredesonderhandelingen.

In amper veertien dagen tijd zijn twee belangrijke steden gevallen

In amper veertien dagen tijd zijn twee belangrijke steden in het oosten van het land gevallen, maar de president van het land en zijn entourage voelen zich vooral gekrenkt. Ze zijn misnoegd omdat de kerk hun ‘grondwettelijk recht’ om het initiatief te nemen, niet erkent. Voor de regering voelt dit aan als een heiligschennis waarvan zij het voorwerp is.

Braaf zijn en gehoorzamen

De zon staat te branden aan de hemel. De M23 mobiliseert de mensen in de wijken om te komen luisteren naar hun woordvoerder François Mutabazi. Iedereen moet verplicht aanwezig zijn.

De opkomst is massaal. De sfeer is zelfs uitgelaten. Dit is Congo. Het is een gelegenheid om vrienden te zien in een stad waar het leven is stilgevallen. De toespraak is amper te verstaan, toch wordt er uitbundig geapplaudisseerd, kwestie van de sfeer erin te houden.

In wezen wordt er niet veel meer gezegd dan wat alle politici tijdens hun verkiezingscampagnes telkens weer beloven: veiligheid, werk, wegen en een beter leven. Er wordt administratieve autonomie voor de hele provincie in het vooruitzicht gesteld.

Bukavu en de urbane agglomeratie errond telt 1,2 miljoen inwoners. Foto: Emmanrms/CC BY-SA 4:0

De oude kieskaarten die als identiteitskaart dienden zijn niet meer geldig. Voorlopig krijgt iedereen een jeton waarmee hij of zij zelfs de grens met Rwanda kan oversteken of naar andere ‘bevrijde gebieden’ kan afreizen.

Er zal ook nieuw personeel voor de douane en migratie worden aangeworven, niet toevallig twee administraties die geld binnenbrengen. Er wordt de draak gestoken met de FARDC, ‘scouts’ die wel wapens hebben maar geen munitie.

De bevolking wordt aangemaand om regeringssoldaten die zijn ondergedoken aan te geven. En iedereen moet weer aan het werk. Dat laatste is niet evident in een regio die afhankelijk is van het geld dat uit Kinshasa komt. De banken in de ‘bevrijde gebieden’ hebben hun deuren gesloten.

Er wordt nog eens op gehamerd dat iedereen de volgende dag wordt verwacht voor de ‘salongo’, de verplichte gemeenschapsdienst voor een grote schoonmaak van de stad. In Goma kreeg wie niet opdaagde van de zweep. “Braaf zijn en gehoorzamen” lijkt het nieuwe ordewoord. Er wordt gefluisterd dat de ‘Grote Leider’ naar Bukavu komt.

“Als je ’s morgens een man uit de slaapkamer van je moeder ziet komen met één van haar pagnes, rond zijn middel, dan weet je dat je hem ‘vader’ moet noemen”, luidt een lokaal gezegde.

Einde van een tijdperk

Op zaterdag 21 februari stemt de VN-Veiligheidsraad een resolutie die bol staat van woorden als “soevereiniteit”, “onafhankelijkheid”, “eenheid” en “territoriale integriteit”. Het wordt Marie-Noël ineens allemaal te veel. Ze voelt niet één, niet twee, maar vele tranen stromen. Ze komen in vlagen.

“Waarom ben ik verdrietig?” vraagt ze zich af. “Er zijn zo van die dagen dat het lijf lijkt in te storten.” De woorden van de VN-Veiligheidsraad doen haar wenen in het besef van de enorme kwetsbaarheid waarin haar land en zijn instellingen zich momenteel bevinden.

Het is dinsdag 25 februari en het fluisterbericht van vorige week lijkt juist. Corneille Nangaa, de ‘Grote Leider’, is aangemeerd in Port Emmanuel, de haven van Bukavu. Ongedwongen, nonchalant, gekleed in een zachtblauwe boubou en met een zwarte hoed stapt hij door de schoongemaakte straten van een onderworpen stad, voor velen de wachtkamer van de dood.

Er is hoe langer hoe minder cash geld om het hoogstnoodzakelijke te kopen, terwijl de markten en magazijnen zich vullen met de buit van de rooftochten van de voorbije dagen.

Iedereen wordt op de Place de l’indépendance verwacht. Alle andere activiteiten zijn verboden. De M23 heeft het over een ‘volksfeest’. Nangaa benadrukt dat hij ‘onze dienaar’, ‘onze zoon’, ‘onze schoonbroer’ is. Hij spreekt niet alleen over vrede en al die andere eerder aangekondigde beloften, maar ook over een nieuwe grondwet. De bevolking weet wel beter, maar toch krijgt hij applaus.

Niemand die nog weet wat waar is en wat niet

De berichten over gewapende overvallen en standrechtelijke executies volgen elkaar in sneltempo op. Niemand die nog weet wat waar is en wat niet. De informatie die via sociale media circuleert, stookt de onrust nog verder op.

Het nieuws dat de M23 in Goma jongens uit school haalt om hen bij hun troepen in te lijven, doet ook in Bukavu de paniek toeslaan. Achteraf bleek het bericht op een verkeerde inschatting van de schooljongens te berusten.

Het wantrouwen neemt toe en de bevolking zinkt verder weg in een collectieve psychose. De kleinste overtreding wordt bestraft met de kogel. Elke dag vinden er massabegrafenissen plaats.

Ouders houden hun dochters binnen, bang dat zij verkracht worden. Niemand vertrouwt nog iemand. Eenvoudige handelingen die vroeger routine, worden nu eerst grondig overdacht.

Ouders houden hun dochters binnen, bang dat zij verkracht worden

De sfeer in Bukavu wordt hoe langer hoe grimmiger. Het lijk van een M23-soldaat die door de bevolking werd afgemaakt, wordt bovenop een stapel plastieken bidons gelegd die in brand worden gestoken. Zelfverklaarde zieners en profeten waarschuwen de bevolking dat het ergste nog moet komen.

Op vrijdag 28 februari worden de namen van de nieuwe gouverneur, vicegouverneur, burgemeester en viceburgemeester officieel bekend gemaakt door de Alliance du Fleuve Congo (AFC)/M23.

Ondertussen gaat de verovering van het grondgebied gewoon verder. Rwandezen nemen Noord- en Zuid-Kivu voor hun rekening. Oegandezen trekken zonder probleem de andere noordelijke provincies binnen.

Het einde van een tijdperk is in zicht en niemand weet wat de toekomst brengen zal. Voorlopig heeft niemand zin om grapjes te maken.

Note:

[1] Corneille Nangaa was van 2015 tot 2021 voorzitter van de Congolese verkiezingscommissie en is sinds 2023 leider van de politiek-militaire Alliance du fleuve Congo (AFC) waarvan de Mouvement du 23 mars (M23) ook deel uitmaakt.