Raoul Peck over ‘Ernest Cole: Lost and Found’: “Engagement is mijn plicht als burger”
“Het bekritiseren van wat ik zie is mijn taak als burger en filmmaker”, benadrukt de in Haïti geboren cineast Raoul Peck (° 1953) wanneer we hem in Brussel spreken over zijn engagement en werk. Peck groeide op in Haïti én Congo, studeerde in Berlijn, maakte films van Frankrijk tot de VS, was even minister van Cultuur in zijn geboorteland, maar bleef vooral een politiek actief kunstenaar en burger.
Citizen Raoul Peck
Dat leverde onder meer bijtende recreaties van een politieke moord (Lumumba) en een genocide (Sometimes in April) op, pakkende verhalen over de tragedies van zijn geboorteland (Haitian Corner, L’homme sur les quais, Haiti: Le silence des chiens, Assistance Mortelle, Meurtre à Pacot, Moloch Tropical), een experimentele biografisch getinte documentaire over James Baldwin (I Am Not Your Negro), een portret van Karl Marx en zijn ideeën (The Young Karl Marx) en documentaires die racisme en kolonialisme made in USA fileren (Silver Dollar Road, de serie Exterminate All the Brutes).“In my observation of the Black man’s life in South Africa as presented in House of Bondage, my personal attitude was committed to exposing the evils of South Africa.”
Ernest Cole
Het ‘wordt verwacht’-bordje hangt nog aan de documentaires Orwell en The Hands That Held the Knives, maar Ernest Cole: Lost and Found (in Cannes bekroond met de L’Oeil d’or voor beste documentaire) loopt van begin maart in de zalen. Raoul Peck vertelt er het verhaal van Ernest Cole (1940-1990), de zwarte Zuid-Afrikaanse fotograaf die geboren werd in een township en de onderdrukking van het apartheidsregime aan den lijve ondervond. Cole waagde zijn leven door de grimmige realiteit van rassenscheiding, politiegeweld en de vernietiging van townships te fotograferen.
Citizen Ernest Cole
De fotograaf vluchtte in 1966 naar de Verenigde Staten en publiceerde met House of Bondage (1967) een getuigeniswerk dat een wapen werd in de antiapartheidsstrijd. Hij bleef in de VS werken als fotograaf, maar belandde tijdens de jaren tachtig in de vergetelheid. Cole stierf in armoede en anonimiteit zonder ooit te kunnen terugkeren naar zijn vaderland. Zijn werk leek verloren tot in 2017 zo’n 60.000 negatieven ‘ontdekt’ werden in een Zweedse bankkluis.“To me photography is part of life and any photograph worth looking at twice is a reflection of life, of reality, of nature, of people, of the work of men from art to war.”
Ernest Cole
Die laatste bizarre twist van een turbulent levensverhaal raakt Raoul Peck zijdelings aan. Maar zijn documentaire Ernest Cole: Lost and Found focust vooral op het werk, de omzwervingen, de ideeën, de onrust en emoties van een fotograaf wiens werk tot op de dag van vandaag nog actueel is. Pecks grand cru onderdompelingscinema maakt de woede en het engagement van een passioneel kunstenaar zichtbaar en voelbaar. De drive van Cole, maar ook van Peck, met wie we in Brussel praten bij een knetterend haardvuur. Hartverwarmend.
Van Baldwin over Marx naar Cole
Toen we elkaar spraken over The Young Karl Marx (2017) zei je dat het eigenlijk een onmogelijke film was omdat het ging over de evolutie van ideeën. Hoe ‘onmogelijk’ was Ernest Cole: Lost and Found?Raoul Peck: “Dat viel mee. Ernest Cole: Lost and Found was makkelijker omdat het verhaal dichter bij mijn eigen leven ligt. Ik maakte kennis met Ernest Cole toen ik op mijn zeventiende in Berlijn studeerde en de realiteit van het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime ontdekte via zijn foto’s. Cole’s beelden waren toen de eerste visuele getuigenissen die ons vanuit het land zelf bereikten.
Want er was strenge censuur en veel witte journalisten die konden getuigen werden uitgewezen. Alleen Zuid-Afrikanen zelf waren in staat om stiekem foto’s te maken en buiten te smokkelen. Omdat Ernest zwart was en heel onopvallend te werk ging kon hij de dagelijkse realiteit vastleggen. Zijn foto’s maakten indruk op mij en wij gebruikten ze in onze politieke strijd tegen apartheid.
Dat gegeven was niet mijn motivatie om Ernest Cole: Lost and Found te maken maar toen ik aan de film werkte realiseerde ik me dat dit ook het verhaal van een generatie is. Een generatie voor wie engagement en politieke strijd verbonden blijft met de foto’s van een gevierd fotograaf die helaas in de vergetelheid belandde. De tijdslijn van Cole’s foto’s tot de vrijlating van Nelson Mandela is ook de tijdslijn van mijn persoonlijke politieke strijd.”
Wou je, toen je in de jaren tachtig films begon te maken, Ernest Cole niet uit de obscuriteit halen door een film over hem te maken?
“Niet meteen. Er waren zoveel onderwerpen die ik wou aansnijden dat zijn verhaal niet aanvoelde als een prioriteit. Er dienen zich altijd veel projecten aan maar uiteindelijk verloopt de keuze organisch. Ik kies voor zaken waar ik iets over te zeggen heb, die dicht bij mezelf liggen en aansluiten bij dingen waar ik op dat moment mee bezig ben.
Al mijn films gaan nooit zomaar over een ver verleden maar altijd over een stuk geschiedenis dat actueel relevant blijft. Bovendien zijn ze persoonlijk, sluiten ze aan bij de politieke strijd waarin ik geëngageerd ben. Ik gebruik het verleden om te verhelderen wat er nu speelt.”
Lessen van het verleden
Kennis van het verleden is essentieel. Nu het wel lijkt of de jaren dertig terugkeren is dat belangrijker dan ooit.“Je kan niet vechten wanneer je het verleden niet kent. Charles Darwin zei dat. Karl Marx ook. Wanneer je niet weet hoe en waarop de wereld waarin we momenteel leven gebouwd werd ontgaat de hedendaagse realiteit je. Wanneer je niet weet dat Europa tot bloei kwam door kolonisatie, door andere landen en regio’s uit te buiten, dan kan je niet helemaal vatten hoe onrechtvaardig de manier waarop vluchtelingen nu behandeld worden wel is.
Wanneer je de geschiedenis niet kent ben je een onwetend, dom wezen dat volgt wat de pers en de politici je voorkauwen. De huidige sfeer die zoals je zegt herinnert aan de jaren dertig is angstaanjagend in Kafkaiaanse proporties. Ik werk momenteel aan de soundmix van mijn volgende film, een documentaire over schrijver George Orwell. Het was opvallend hoe weinig moeite ik had om actuele beelden te vinden die pasten bij zijn in de jaren veertig geschreven teksten.
Dat was ook zo bij I Am Not Your Negro, ook daar vond ik vlot beelden die aansloten bij James Baldwins een halve eeuw oude geschriften. De stem van Orwell is die van de roman 1984 maar mijn documentaire gaat over vandaag. Over onwetendheid en slavernij. Orwell schreef in 1946 dat er twee gevaren verbonden waren aan de pers. Een was dat autocraten de pers in handen krijgen, een tweede wanneer grote corporate news organisations alles gaan runnen. Wat hebben we vandaag? De opkomst van autoritaire controle.”
En van newspeak.
“’Who controls the past controls the future: who controls the present controls the past…,’ schreef Orwell in 1984. De newspeak van totalitair gezag heeft vandaag verschillende vormen. Van AI Chatbot over de door algoritmes gestuurde marketing communicatie en Russische propaganda machines tot het verbieden van boeken in de Verenigde Staten. Enkele dagen geleden hoorde ik het ontslaan van mensen nog omschreven worden als “promoting them outwards”.
Ontslaan formuleren als promotie, wat een fraai staaltje newspeak. Zover is het nu gekomen. Voor wie politiek geëngageerd is oogt dit hallucinant en gevaarlijk. Als individu en filmmaker wil ik onderzoeken hoe we hier zijn aanbeland. Anders is het enkel speculeren en ageren. We moeten ook begrijpen welke structuren, mechanismen en gebeurtenissen hiertoe geleid hebben. Zodat we dingen kunnen uitleggen.”
Racisme en discriminatie
Ook al omdat ze vaak universeel zijn. Toen Ernest Cole in de V.S. belandde ontdekte hij dat racisme, discriminatie en geweld niet beperkt bleven tot Zuid-Afrika. Hij schreef “In South Africa, I expected to be arrested. In America, I expected to be killed”.“Cole voelde het meteen aan omdat hij de gevaren besefte. Wanneer je 26 jaar in een dictatuur geleefd hebt zie je in een nieuw land meteen de onheilspellende signalen. Toen ik 40 jaar geleden school liep in Frankrijk voelde ik wat er aan de hand was omdat ik in Haïti opgegroeid was onder een dictatuur. Ik wist dat wanneer je in een kamer bent waar je niet voor je mening durft uitkomen, er gevaar om de hoek loert.
Europa zou lessen moeten trekken uit de jaren dertig. Uit de manier waarop Hitlers ideeëngoed dag na dag minder verzet opriep, de manier waarop hij haast democratisch aan de macht kwam. Via verkiezingen. Dat is wat Donald Trump net gedaan heeft. Het was opmerkelijk hoe alle Duitse industriëlen, met inbegrip van de Joodse industriëlen, Hitler een beetje gek vonden maar toch de illusie koesterden dat ze hem zouden konden controleren. Fout natuurlijk.”
Hitler en Trump
Veel opposanten van Trump durven nu nog enkel selectief reageren op de absurde en extreme beslissingen van de president. Met als argument dat ze anders hun geloofwaardigheid verliezen.“Steve Bannon had het voorspeld: we zullen ze overspoelen met zoveel besluiten en initiatieven dat ze onmogelijk kunnen reageren omdat het zoveel is. Dat is zo voor politici maar ook voor journalisten. Niemand weet nog waarop te reageren.”
Bannon zei dat de media, die cruciaal zijn voor de oppositie, enkel kunnen focussen op één ding en dat de aanpak van de Trump regering vanaf de eerste dag een zondvloed zou zijn. “We’ll flood the zone every day” en “we’ll start with muzzle velocity”. Hij hamerde op aanval snelheid.
“De geschiedenis leert ons dat wat ze zeggen ze ook doen. Hitler schreef Mein Kampf en al wat hij daar in stond heeft hij ook trachten te realiseren. Trump ontwikkelde een 2025 document en wat daarin te vinden is gebeurt nu. Ze overspoelen ons met maatregelen waarvan 90% misschien door rechtbanken kan teruggedraaid worden maar de schade is berokkend. In de V.S. én in de hele wereld.”
Ook al omdat het ‘gewoon’ en ‘normaal’ begint te lijken en Trumps voorbeeld sneller gevolgd zal worden.
“Het is niet enkel een kwestie van ‘acceptabel’ worden maar ook van passiviteit. Het is de bekende uitspraak ‘ze kwamen de Joden halen, ik deed niets. Ze kwamen de zigeuners halen, ik deed niets. Ze kwamen de christenen halen, ik deed niets. En wanneer ze mij kwamen halen was er niemand meer over.’ Om datzelfde proces gaat het. Mensen kijken weg wanneer het om anderen gaat. Zwarten, moslims, homo’s. Tot er niemand meer rest om hen te verdedigen.”
Speelt berusting en een gevoel van machteloosheid daar ook niet?
“Donald Trump wil zich machtig tonen en ons doen geloven dat die indruk de realiteit is. Tirannie werkt wanneer burgers zich onmachtig voelen en passief blijven.”
Het engagement van de kunstenaar
Is het aan filmmakers om verzetsfiguren te worden?“Als cineast wil ik kijkers doen nadenken en kennis overbrengen. De wereld waarin we leven is er een vol domheid. Die domheid wil ik bestrijden door kennis en hoop te bieden. Ernest Cole: Lost and Found gaat de wereld niet veranderen, die illusie koester ik niet, maar kan wel bijdragen aan het opwekken van historisch bewustzijn en het aanreiken van analyses van problemen en antwoorden op vragen.
Wanneer jongeren anders gaan kijken naar de wereld ben ik tevreden. Mijn films zijn oproepen. Stel dingen in vraag! Wees bewust! Neem de realiteit die men je aanreikt zomaar niet aan! Dagelijks! Op televisie, in de kranten of de sociale media. Stop met enkel een marionet, een getuige of een consument te zijn! Mensen zeggen vaak dat ze enkel consumenten zijn. Ze zijn consumenten van de democratie.”
Consumenten van niet zo vrijblijvende beelden.
“Ook beeldcultuur is politiek. Wanneer journalisten me zeggen dat ik een ‘geëngageerd filmmaker’ ben reageer ik, ‘nee, ik ben een burger. Engagement is mijn plicht als burger.’ Wat ik zie bekritiseren beschouw ik als mijn taak. Het zijn de anderen die niet-geëngageerd zijn. Zij bevinden zich op de Titanic maar vinden dat ze nog kunnen zingen en dansen. Dat heeft een prijs. Want ondertussen sterven er reeds mensen in het ruim van het schip.
We worden omringd door contradicties en problemen, ik ga niet wachten tot politici de zaken oplossen maar neem als burger en filmmaker het initiatief om dingen te doen. We hebben vandaag de dag op politiek, cultureel en menselijk vlak veel veldslagen verloren maar dat belet niet dat we moeten blijven aangeven welke koers er wordt uitgezet. Zeker Europa, dat de grootste Holocaust uit de geschiedenis heeft beleefd, kan niet lijdzaam toekijken.”
De stem van Cole
Je introduceert Ernest Cole als co-scenarist in de begingeneriek. Dat maakt duidelijk dat je hem een stem wil geven. Het tilt zijn verhaal ook naar het heden.“Klopt. Ik wil Cole zijn verhaal laten vertellen. Zijn erfgenamen benaderden me om een film over hem te maken en gaven me toegang tot al het tekst- en beeldmateriaal, inclusief persoonlijke brieven, waarover ze beschikken. Het eerste derde van de film is gebaseerd op House of Bondage, het indrukwekkende fotoboek waar ook door Cole geschreven teksten zijn opgenomen.
Deze teksten vormden een soort blauwdruk zodat ik vanuit andere geschriften ook teksten kon ontwikkelen die daarmee qua toon, stijl en geest overeenstemmen. Cole’s frustraties, politieke standpunten en kritiek op Zuid-Afrika vind je in zijn teksten. Die kritiek is nog altijd actueel. Het onrecht, de armoede, en de ongelijkheid zijn nog altijd een realiteit. Omdat Cole een tijd van de radar verdween deden we research naar die periode. We interviewden een tachtigtal mensen die hem toen kenden. Ik wou de controle over het verhaal evenwel niet verliezen en nam ze niet op in de documentaire.
Maar ik gebruikte wèl feiten om die in de stem van Ernest Cole te leggen. Alles wat je hoort is authentiek. Ik verzon niets. Wanneer hij aan het eind praat over zelfmoord is dat niet uit de duim gezogen. We vonden een getuige die hem dagelijks sprak toen hij gehospitaliseerd was en zij benadrukte dat Cole heel donkere gedachten had. Daarom leggen we die woorden in zijn mond.”
Ideeën en emoties
Misschien duikt daar opnieuw het onmogelijke aspect van The Young Karl Marx op. Ernest Cole: Lost and Found gaat over de gedachten en gevoelens van een man die worstelt met het leven en de wereld.“Het verhaal moest persoonlijk en menselijk zijn. Ernest Cole diende een menselijk wezen te worden, geen larger than life figuur of held. Karl Marx wou de wereld veranderen en Cole wou hetzelfde doen, de human condition documenteren om verandering te stimuleren.”
Je duikt in de geest van Cole en blijft daar. Je vermeed er een historisch drama, thriller of detective story van te maken. Wat een optie was want veel foto negatieven van Cole lagen onverklaarbaar jarenlang in een Zweedse kluis.
“Stel je even voor dat jouw dochter een film maakt over jou en met veel mensen gaat praten. Onder meer met iemand die toen je met hem werkte dingen van jou stal. Je wil dat ze aandacht heeft voor de jobs die je deed en de dingen die je schreef maar niet dat ze ruimte geeft aan iemand die je bestolen heeft. Toch? Het is immers jouw verhaal. ‘Wat doet hij in mijn verhaal’ zal je zeggen wanneer hij opduikt.
Daarom wou ik van Ernest Cole: Lost and Found ook geen thriller maken en alle aandacht schenken aan iemand die het niet verdient. Ik weet om wie het gaat en in de eindgeneriek komt het gegeven ter sprake maar de film is het verhaal zoals Cole het beleefd heeft. En voor hem is het belangrijk dat al zijn werk terug thuis is. Ik was zelf fotograaf en ook voor mij is weten waar mijn negatieven naar toe gaan belangrijk. Niet waar mijn schoenen en auto belanden. Nee, mijn werk is belangrijk. Daarvoor zweet, zwoeg en lijd ik. Weten, ten eerste dat Zuid-Afrika vrij is en, ten tweede dat al mijn werk terug thuis is, dat is een happy end voor Ernest Cole.”
Een happy end
Wat is voor jou een happy end?“Wanneer Ernest Cole terug zijn plaats inneemt in het bewustzijn van mensen. Hij is er te lang uit verdwenen. Daarom wou ik ook niet dat anderen een hoofdrol speelden in de film of dat getuigen te veel aandacht opeisten. Ernest Cole en de dingen waar hij voor stond mogen niet opnieuw vergeten worden.”
Wat Zuid-Afrika doet.
“Zijn foto’s werden gebruikt in de politieke strijd als propaganda maar Cole werd verstoten door zijn eigen land en vergeten. Waarom? Waarom werd er na het afschaffen van apartheid geen standbeeld voor hem opgericht? En waarom gaat een land dat tijdens de apartheid zelf vluchtelingen zag vertrekken nu zo vreselijk om met vluchtelingen? Waarom is er nog zoveel armoede, een van de dingen die Cole zo hard raakte? Algemeen wil ik de vraag stellen waarom kunstenaars zo makkelijk in de vergetelheid belanden. Een vraag die ik reeds in I Am Not Your Negro stelde. Waarom werd iemand als James Baldwin vergeten terwijl men wel zijn ideeën en woorden stal?“
Erfenis bewaken
Vrees je zelf bestolen te worden?“Het probleem voor veel filmmakers is dat ze geen eigenaar zijn van hun eigen films. Daarom besloot ik vroeg in mijn carrière mijn werk zelf te produceren. Zo kan ik makkelijker de rechten van mijn films bewaren. Ik bezit momenteel niet de rechten van al mijn films maar ik wil er wel voor zorgen dat ze in een ruimte bewaard blijven waardoor ze beschermd en gebruikt zullen worden.
Het is complex want voor films bezit je vaak de rechten voor 20 à 30 jaar en daarna moet er opnieuw onderhandeld worden met producenten. Sommige films probeer ik nu terug te kopen. Mijn films zijn heel persoonlijk, liggen dicht bij wie ik ben en daarom wil ik in mijn eigen leven en tijdslijn houden en niet in die van een producer of een televisiezender die investeerde.”
Commercieel gezien was I Am Not Your Negro waarschijnlijk je belangrijkste film.
“Inderdaad. Maar al mijn films werden wereldwijd verdeeld en geen enkele film leed verlies. Maar heel wat mensen ontdekten me met I Am Not Your Negro. Dat blijft vreemd want ik heb veel meer films gemaakt voor die Baldwin documentaire dan er na. Ik heb nu een ander publiek. Zo komen journalisten me vertellen dat ze in filmschool mijn film bestudeerden. Dat is goed, dat betekent dat mijn films hun werk doen, mensen aanzetten om na te denken en anders te kijken. Ik hoop dat twee of drie generaties verder, wanneer dit catastrofaal tijdsgewricht achter de rug is, mijn films zullen bijdragen aan het belichten van wat er aan de hand was.”
De beelden van Cole
Ze zullen noodzakelijk zijn want de foto’s van Ernest Cole illustreren dat tijd onze blik dreigt te veranderen. Zijn brutale, rauwe beelden stralen nu een poëtische schoonheid uit.“Daarom is context zo belangrijk. Hoe meer je weet van een context, hoe meer je uit beelden kan halen. Geen enkel kunstwerk is zomaar een kunstwerk. Er worden nu tentoonstellingen georganiseerd met het werk van Ernest Cole. In New York (Grey At Gallery), in Amsterdam (Foam Fotografiemuseum), in Londen (Autograph), in Parijs (Magnum Gallery). Dat is heel positief maar de man en zijn werk situeren blijft belangrijk. Toen ik I Am Not Your Negro maakte was James Baldwin totaal vergeten. In Parijs, waar hij 25 jaar geleefd heeft, was zijn werk onvindbaar. Maar nu zijn al zijn boeken opnieuw uitgegeven.”
Hopelijk volgt een Ernest Cole revival.
“Cole’s erfgenamen hebben nu haast al zijn werk in handen. Het probleem is dat het om heel veel werk gaat, in de Zweedse kluis alleen al bevonden zich 60.000 negatieven en contactafdrukken, en omdat Cole niet alles afgedrukt heeft weten we ook niet welke keuzes hij gemaakt zou hebben. Ik heb er voor de film slechts zo’n 3.000 ontwikkeld.
Je moet immers de foto’s dateren en informatie vinden en dat is veel werk. Het zal jaren vragen om door het beschikbare materiaal te gaan. Want wanneer de fotograaf niet zelf aanduidingen noteerde op de contactvellen moet je zijn werk goed kennen om de keuze voor hem te maken.”
Een persoonlijke film
Als kijker zie je dat Ernest Cole: Lost and Found heel persoonlijk is voor jou.“Ik voel verwantschap met Cole omdat ik weet hoe het voelt om je land te ontvluchten omwille van een dictatuur. Om dan in de ‘vrije wereld’ vast te stellen dat je als zwarte kunstenaar steevast in hokjes wordt geduwd. Cole zegt in het begin van de film ‘Ik wilde geen chroniqueur van ellende worden’ maar zo werd hij natuurlijk gezien in de Verenigde Staten. Terwijl hij beroemd werd met zijn Zuid-Afrikaanse foto’s maar uiteindelijk in de vergetelheid belandde.
Daardoor sukkelde Cole in een depressie. Ik maakte zelf ook moeilijke momenten door maar ik trok me op aan wat ik leerde van James Baldwin: laat anderen je niet definiëren, wees gewoon wie je bent. Dat motto blijf ik aanhouden. Ik maak mijn films zoals ik ze wil maken, niet zoals de filmindustrie stelt dat ze gemaakt moeten worden.”
Brussel, 3 februari 2025
ERNEST COLE: LOST AND FOUND van Raoul Peck. Frankrijk-Verenigde Staten 2024, 105’. Met LaKeith Stanfield. Scenario Raoul Peck. Muziek Alexei Aigui. Fotografie Wolfgang Held & Moses Tau. Montage Alexandra Strauss. Productie Raoul Peck & Tamara Rosenberg. Distributie Imagine. Release 12 maart 2025. Avant-première Ciné Vendôme Brussel op 5/3.
“Recording the truth at whatever cost is one thing but finding oneself having to live a lifetime of being the chronicler of misery, injustice, and callousness is another. Unfortunately, such matters are about the only work magazines here want to offer me.”
Ernest Cole
