Wij zijn geen haar beter dan onze voorouders en moeten stoppen onszelf wijs te maken dat dit wel zo is. Wanneer we ons met hen vergelijken, durven we als zelfverklaarde moraalridders met volle overtuiging te stellen dat we menselijker denken en handelen dan zij ooit deden. We geloven dat we meer begrip tonen en vanzelfsprekend een open, accepterende houding aannemen. Maar is dat echt zo, of houden we onszelf voor de gek?

Welkom in het circus

Vandaag de dag zeggen we dat we ons niet kunnen voorstellen hoe mensen vroeger anderen als circusattracties tentoonstelden, puur omdat ze er ‘anders’ uitzagen. Denk aan vrouwen met baarden, kleine mensen, Siamese tweelingen etc. Kortom, iedereen wiens uiterlijk buiten de norm viel, werd gereduceerd tot een vorm van entertainment.

We kunnen het nu nauwelijks begrijpen hoe kwetsbare mensen in de meest precaire situaties werden misbruikt en mishandeld voor andermans vermaak. Sommigen gaan zelfs zo ver om het als beestachtig gedrag te bestempelen. Wat ik enorm ironisch vind, aangezien dieren vaak humaner handelen dan de mens en de mens net het grootste roofdier is dat deze planeet ooit heeft gekend.

Gelukkig zijn die dagen voorbij en zijn we dat onmenselijke gedrag verleerd. Toch?

Toch misschien niet. Het circus heeft zijn tent weliswaar grotendeels opgevouwen, maar de toeschouwer blijft hunkeren naar ongegeneerd ‘de ander’ in zijn vermeende absurditeit te kunnen aanschouwen. De circustent is nooit écht verdwenen. De vraag bleef bestaan. En dus heeft het zich simpelweg opnieuw ontvouwd. Dit keer online.

Denk aan de eindeloze hoeveelheid memes waarin het mikpunt van de spot mensen zijn die er simpelweg ‘anders’ uitzien

Een ongelimiteerde, grenzeloze tent waar niemand een kaartje hoeft te kopen, tenzij je de morele taxatie meerekent. Denk aan de eindeloze hoeveelheid memes, WhatsApp-stickers en zogenaamd grappige virale trends, waarin het mikpunt van de spot, net als vroeger in het circus, mensen zijn die er simpelweg ‘anders’ uitzien.

Circus online

Twee concrete voorbeelden om mijn punt te verduidelijken. Neem Hasbulla Magomedov. Hij is al jaren een internetsensatie en heeft zelfs een promotiecontract bij de UFC. Waarom? Niet vanwege zijn talenten, die hij ongetwijfeld zal hebben, maar omdat hij een groeiafwijking heeft en dus een klein persoon uit Dagestan is die geen woord Engels spreekt.

En wij vinden het gewoonweg fascinerend om een klein persoon bezig te zien. Die fascinatie wordt bovendien versterkt, en misschien zelfs goedgepraat, doordat hij uit een voor velen onbekende uithoek van de wereld komt. De vraag is dan ook cliché, maar essentieel: lachen we echt mét Hasbulla en daarbij alle mensen die er volgens ons anders uitzien, of eerder om hem?

Daarnaast ging er enkele weken geleden een virale trend rond, gelukkig van korte duur, waarbij mensen hun naasten videobelden. In plaats van hun eigen gezicht te tonen, leek het alsof het een Aboriginal man was die gebeld had.

Het lijkt wel alsof onze wereldvreemdheid alleen maar toeneemt

Het resultaat van deze ‘grap’ was altijd hetzelfde. De persoon aan de andere kant van de lijn was geschokt en/of geamuseerd, en iedereen barstte in lachen uit. Correctie: barstte in uitlachen uit. Want laten we er geen doekjes om winden, het werd alleen grappig gevonden omdat het een Aboriginal man was en wij met ons bekrompen Eurocentrisch wereldbeeld het oh-zo grappig vinden hoe deze man er zo ‘anders’ kan uitzien. Maar deze man heeft net als iedereen gevoelens en een naam: Eric Yunkaporta.

Het lijkt wel alsof onze wereldvreemdheid alleen maar toeneemt, alsof we niet doorhebben dat mensen uit andere delen van de wereld er simpelweg anders uitzien. Maar in plaats van dat te accepteren, drijven we er de spot mee en gebruiken we het als vermaak.

In de schijnwerpers of in de marge?

Ik hoor de advocaten van de duivel al van ver aankomen met de drogreden dat mensen die er ‘anders’ uitzien, zowel vroeger als nu, er vaak zelf voor hebben gekozen om hun atypische uiterlijk en beperkingen opzettelijk uit te melken. En als zij ervoor kiezen om dit op een opzichtige, overdreven manier tentoon te stellen als vorm van entertainment, dan kan daar toch niets mis mee zijn?

Laten we deze drogreden even onder de loep nemen aan de hand van mijn twee voorbeelden. We kunnen stellen dat het voorbeeld van Eric veel problematischer is, omdat hij er absoluut niet zelf voor heeft gekozen om viraal te gaan op basis van zijn uiterlijk. Hasbulla daarentegen, heeft bewust zijn skeletdysplasie ingezet om naam en faam te vergaren.

Maar we moeten heel eerlijk durven zijn en stoppen met te doen alsof wij als samenleving met open armen staan tegenover mensen die om welke reden dan ook buiten onze norm vallen. Ze weten maar al te goed dat zelfs in de meest utopische verbeelding de kans op een ‘normaal’ leven vrijwel nihil is. De makkelijkste en quasi enige manier om deels uit de maatschappelijke marginaliteit te ontsnappen, is door hun ‘anders-zijn’ te exploiteren, zodat ze er op zijn minst financiële voordeel uit kunnen halen.

Net als bij onze voorouders, resulteert onze angst voor het onbekende vaak in een bizarre fixatie

Als we de conversatie verder doortrekken en het vanuit een vogelperspectief bekijken, is het geen verrassing dat onze hardnekkige fascinatie voor de ‘ander’, dat zich al eeuwenlang vertaalt in exotisme, oriëntalisme en andere -ismes, uiteindelijk neerkomt op xenofobie. Net als bij onze voorouders, resulteert onze angst voor het onbekende vaak in een bizarre fixatie.

Neem bijvoorbeeld het online circus, zoals ik het noem. Wat is de gemeenschappelijke factor in al die virale memes, stickers en zogenaamd grappige video’s? Het is eerder regel dan uitzondering dat de beelden mensen tonen die ‘anders’ zijn: mensen van kleur, mensen met fysieke of mentale beperkingen, mensen die in het algemeen buiten de norm vallen. Dit zijn vaak ook mensen die al (groten)deels in de marge van de samenleving leven.

En wij? Wij gedragen ons als middeleeuwse koningen die ten koste van anderen geëntertaind willen worden door een ‘opvallende’ hofnar. Zelfs als dat betekent dat we xenofobie normaliseren door met gewaande onschuld de spot te drijven met anderen, en ook nog eens uitspraken uitkramen zoals: “Alee, mogen we dan echt met niks meer lachen?”

Heeft u opgemerkt hoe ik tot nu toe consequent ‘ons’ in plaats van ‘jullie’ of ‘zij’ heb gebruikt? Dit is geen vergissing, maar een bewuste keuze om aan te geven dat ik niet de beschuldigende vinger wil wijzen en zeker niet wil pretenderen alsof ik het heiligste boontje ben dat rondloopt. Integendeel, ik ben hier even schuldig aan en besef dat ik zelf nog veel te leren heb.

Het baart me namelijk zorgen dat ons morele kompas ons steeds vaker naar de afgrond wijst in plaats van in de juiste richting

Maar zodra je het ziet, kun je het niet meer ontzien. Het baart me namelijk zorgen dat ons morele kompas ons steeds vaker naar de afgrond wijst in plaats van in de juiste richting. En dat nog in toenemende snelheid, omdat we zo zelfverzekerd zijn dat we het altijd beter doen dan onze voorouders.

Het zou daarnaast iedereen zorgen moeten baren dat we de ander zijn mens-zijn zo makkelijk ontnemen. Want voor je het goed en wel beseft, ben jij ineens ‘de ander’.  Onthoud echter dat het tegen die tijd vaak al veel te laat is om nog enige vorm van sympathie te mogen verwachten.