“Elke persoon in armoede is en blijft er één te veel. Iedereen heeft recht op een menswaardig leven”, staat te lezen in de eerste paragraaf van het hoofdstuk Armoedebestrijding van het federaal regeerakkoord. Daarvoor zal de regering twee grote hefbomen gebruiken: werk en controle, zodat “armoedebeleid zich kan focussen op zij die niet kúnnen werken en hulpbehoevend zijn”. Daarmee wordt de toon meteen gezet.

Het Vlaams Netwerk tegen Armoede en het Belgisch Netwerk Armoedebestrijding (BAPN) vrezen echter dat het nieuwe federale regeerakkoord meer mensen dieper in de armoede zal duwen. De besparing van 2,8 miljard euro op de sociale zekerheid zal de koopkracht van mensen in armoede aantasten en haalt de sociale bescherming onderuit.

Werk is geen automatische hefboom uit armoede

Bovendien zal de beperking van de werkloosheid in de tijd de kansen doen afnemen van mensen in hun zoektocht naar werk en hen richting OCMW en een leefloon drijven. Daarnaast zorgt de besparing van twee derde op de middelen voor een uitholling van de welvaartsenveloppe. De welvaartsenveloppe is nochtans een belangrijk instrument om de laagste uitkeringen te doen stijgen, bovenop de indexering met 2 procent. De welvaartsenveloppe beschermt mensen in de laagste inkomenscategorieën en beperkt de kloof tussen uitkeringen en de armoedegrens.

Werk als oplossing voor armoede?

Volgens het federaal regeerakkoord dient ‘een job als cruciale dam tegen armoede’ en ‘lonen kwalitatieve jobs en leiden ze uiteindelijk tot duurzame tewerkstelling’. Dat klopt zeker, al moeten we meteen de randbemerking maken dat werk geen automatische hefboom uit armoede is. Wie werkt, heeft in België 4,7 procent kans om in armoede terecht te komen.

Het regeerakkoord gaat voorbij aan de complexe realiteit van de arbeidsmarkt

Werknemers met laaggeschoolde profielen, in een deeltijdse job of verschillende (flexi-)jobs vormen het grootste deel van de werkende armen. Door de uitbreiding van het regime van flexijobs, het mogelijke verbod op nachtwerk en nog een aantal andere maatregelen vrezen we echter dat dit aantal nog zal stijgen.

Een tweede bemerking is dat de tekst van het regeerakkoord nogal kort door de bocht gaat over de zoektocht naar een job. De tekst gaat voorbij aan de veel complexere realiteit van de arbeidsmarkt met mensen die werk zoeken en vinden in onaangepaste en slechtverloonde jobs, met deeltijdse tewerkstelling en tijdelijke/interimcontracten.

De beperking van de werkloosheid in de tijd zal niet het verhoopte effect hebben

In die arbeidsmarkt is discriminatie (op basis van leeftijd, afkomst, gender, beperking, scholingsgraad, handicap, ziekte) dagelijkse kost. Mensen ervaren een mix van sociale uitsluitingen op het vlak van huisvesting, gezondheid, financiële problemen, kinderopvang en sociaal netwerk. Daardoor is werk vinden en behouden helemaal geen evidentie. De beperking van de werkloosheid in de tijd veronderstelt verkeerdelijk dat mensen daardoor daadwerkelijk aan werk zouden geraken.

Werkloosheidsuitkering onder vuur

De beperking van de werkloosheid in de tijd zal niet het verhoopte effect hebben. Het zal mensen in een kwetsbare positie nog verder wegduwen van de arbeidsmarkt en net extra drempels opwerpen in de zoektocht naar werk.

De weg vooruit is daarentegen het begeleiden en opleiden naar fatsoenlijk werk, met een waardig loon, betaalbare en kwaliteitsvolle kinderopvang, een degelijk vervoersnetwerk en een uitbreiding van de aanvullende uitkeringen en steunmaatregelen tot werkenden met een laag loon. Dat is onnoemelijk efficiënter om mensen naar de arbeidsmarkt te leiden.

Door de beperking van de werkloosheid in de tijd, worden mensen weggeduwd uit de sociale zekerheid naar de sociale bijstand. Mensen zullen bij stopzetting van de werkloosheidsuitkering op zoek moeten naar een andere financiële oplossing met veel onzekerheid tot gevolg.

“Voor mij was financiële stabiliteit heel belangrijk. Zonder die zekerheid had ik niet de mentale ruimte om de stappen te zetten die nodig waren om te kunnen gaan werken. Ik moest op zoek naar een betere woning, werken aan mijn sociaal isolement, aan mijn zelfvertrouwen … Als je uitkering dan heel onzeker of te laag is, gaat dat niet. Dan ben je puur bezig met overleven.”
-Getuigenis-

Mensen die hun werk verliezen, zouden kunnen rekenen op een hogere uitkering in het begin van hun werkloosheidsperiode, stelt het federaal regeerakkoord. De studie van de effecten van de inperkingen in de inschakelingsuitkeringen heeft al aangetoond dat zulke maatregelen geen impact hebben op de uitstroom naar werk voor laaggeschoolden.

Een OESO-rapport van juni 2022 laat zien hoe de invoering van de versterkte degressiviteit van de werkloosheidsuitkeringen niet heeft geleid tot hogere tewerkstelling. Door de extra drempels in de zoektocht naar werk zullen de maatregelen van de federale regering in de praktijk leiden tot meer aanvragen tot leefloon, de overgang naar een ziekte-uitkering en/of een grotere afhankelijkheid van een partner.

De zoektocht naar werk komt zo nog extra onder druk te staan

De beperking van de werkloosheid in de tijd zal mensen wegduwen uit de sociale zekerheid naar de sociale bijstand. Een aantal mensen zal gaan aankloppen bij het OCMW. OCMW’s doen dienst als residueel opvangnet. Mensen zoeken hulp bij het OCMW als het gezinsbudget ontoereikend is om aan de primaire behoeften te voldoen, zoals huisvesting, voeding, water en energie. Het OCMW is een laatste reddingsboei, waar mensen helemaal niet naar uitkijken. Bovendien zijn OCMW’s niet gespecialiseerd in de begeleiding naar werk. Dat zorgt dus voor een nieuwe drempel in de zoektocht naar werk.

Het is opnieuw contraproductief, want de zoektocht naar werk komt zo nog extra onder druk te staan. Het is onduidelijk wie je verder zal begeleiden naar werk. Zal de werkzoekende nog bij VDAB op begeleiding naar werk kunnen rekenen. Is iemand dan aangewezen op de dienstverlening van OCMW of verdwijnt die van de radar

Nu al zijn mensen in armoede op zoek naar werk een speelbal tussen diensten waarbij veel informatie en vertrouwen verloren gaan. De beperking van de werkloosheid zal dit nog verergeren, en daardoor de weg naar werk hinderen in plaats van te vergemakkelijken. Parallel komt de wettelijke opdracht van het OCMW als laatste vangnet voor een menswaardig bestaan voor iedereen zo nog meer onder druk te staan.

Voorwaardelijke sociale rechten

Naast werk zet het federaal regeerakkoord in op controle. Een streng activeringsbeleid zou meer mensen aan het werk moeten krijgen. Sociale rechten worden steeds meer gekoppeld aan voorwaarden in de zoektocht naar werk met strengere controles en sancties voor werkzoekenden en langdurig zieken. Wie niet voldoet aan de voorwaarden, krijgt een sanctie en ziet zijn rechten tijdelijk of definitief geschorst worden.

Het regeerakkoord bulkt van de tegenstellingen tussen zij die hulp verdienen en de anderen

De belangrijkste voorwaarde is activering. Wie recht heeft op een uitkering, zal werk moeten zoeken, anders vervalt diens recht. Alle rechthebbenden op een leefloon zullen nu ook verplicht een Geïndividualiseerd Project voor Maatschappelijke Integratie (GPMI) moeten aangaan.

Het GPMI was in eerste instantie bedoeld als begeleidingsinstrument, maar wordt des te meer een administratieve, zelfs louter technische voorwaarde voor het leefloon. Dat heeft als gevolg dat de kansen van mensen in moeilijke financiële levensomstandigheden plaatsmaken voor angst en stress, zoals we al hebben vastgesteld in de publicatie ‘Het GPMI: te veel uitsluiting, te weinig begeleiding ’. Als de rechthebbende de (eenzijdig) gemaakte afspraken niet of niet voldoende opvolgt, volgt er opnieuw een sanctie.

Maatschappelijk stigma

Maar tegen die tijd heeft die persoon al jaren van controle, obstakels, vallen en opstaan, en veroordelende blikken achter de rug. Jarenlang bezig zijn met overleven, worstelen met fysieke en mentale gezondheidsproblemen die armoede veroorzaken, vechten om uit de schulden te geraken, kinderen opvoeden in onmenselijke omstandigheden.

De tekst van het regeerakkoord bulkt van de tegenstellingen tussen zij die werken, zij die hulp verdienen en de anderen. Die ‘anderen’ worden gezien als mensen die niet actief genoeg naar werk zoeken, als ‘profiteurs’ en ‘luieriken’ die in de hangmat van de sociale zekerheid hangen.

De federale regering creëert eerste- en tweederangsburgers

De federale regering zal de controle versterken om ervoor te zorgen dat deze ‘derderangsburgers’ geen cent te veel betaald krijgen. Dat terwijl uit recente cijfers blijkt dat er slechts een heel klein percentage sociale fraude is.

De regering zal investeren in het sensibiliseren van eerstelijnsactoren om misbruiken van Dringende Medische Hulp tegen te gaan. Het blijkt echter dat 80 à 90 procent van de mensen zonder wettig verblijf die er recht op hebben het gewoon niet aanvragen.

Wie volgens de federale regering de uitkering niet gebruikt voor dagelijkse basisbehoeften, zal mogelijks een deel van het inkomen rechtstreeks in alternatieve vormen krijgen. Denk hierbij aan voedselbonnen, bonnen voor kledij voor de kinderen of de rechtstreekse betaling van de schoolfactuur door de uitkeringsinstelling. Dat tast de koopkracht en het beperkte gezinsbudget van mensen in armoede aan, net als hun keuzevrijheid om sociale toeslagen en bijslagen vrij te besteden en te beschouwen als een deel van het algemene gezinsinkomen.

“Als mijn kind dan nieuwe schoenen nodig heeft, maar de elektriciteitsrekening ligt er ook nog. Wat moet ik dan kiezen om eerst te betalen? Als ik mijn elektriciteit niet betaal, kan de maatschappij een signaal geven aan de lokale overheid dat ik een betalingsachterstand heb. Maar moet ik dan mijn kind met kapotte schoenen naar school sturen? Dan wordt hij daar gepest en gaat de school misschien aan de alarmbel trekken. Welke keuze je dan ook maakt, je loopt sowieso het risico om een deel van je inkomen te verliezen.”
-Getuigenis-

Naast een moeilijke financiële positie ervaren mensen in armoede een maatschappelijk stigma. Velen worden geconfronteerd met negatieve vooroordelen en aannames die hun persoonlijke en professionele leven beïnvloeden. Dat leidt tot gevoelens van schaamte, schuld en sociale isolatie. We zien de laatste decennia opnieuw een verschuiving van armoede als een maatschappelijk probleem naar het individuele schuldmodel. Armoede wordt steeds meer gezien als een individuele verantwoordelijkheid en niet als een structureel probleem.

Het federale regeerakkoord creëert A- en B-burgers. Zo moeten nieuwkomers bijvoorbeeld vijf jaar wachten voor ze recht hebben op een leefloon. Dat terwijl het leefloon het allerlaatste vangnet in onze sociale zekerheid is. Door deze maatregel in te voeren, duwt de federale overheid nieuwkomers in een zeer precaire financiële situatie waar ze moeilijk uit kunnen geraken.

Een leefloon is net het steuntje in de rug voor mensen om hun leven in België uit te bouwen en zo actief aan de maatschappij bij te dragen. Het helpt hen niet financieel kopje-onder te gaan in hun zoektocht naar een woning en werk.

“Ik hoor weleens dat mensen die niet werken of in armoede leven, lui zijn. Dat deze mensen leven op de kosten van de staat, op de kosten van de belastingbetaler. Er zijn mensen die dat ook rechtstreeks in je gezicht zeggen. Maar wij zijn niet lui, wij zijn geen profiteurs; mits de juiste begeleiding en kansen kunnen wij bouwen aan een toekomst.”
-Getuigenis-

Geen toekomstperspectief

Armoede is een multidimensionaal probleem, maar in de eerste plaats een financieel probleem. Uitkeringen boven de armoedegrens en hogere minimumlonen zorgen voor voldoende financiële middelen voor mensen in werkloosheid en mensen die werken, om te voorzien in hun levensonderhoud.

De komende jaren zal de armoede hoogstwaarschijnlijk toenemen en verdiepen door de uitholling van de welvaartsenveloppe, de zwaarste besparingen in de sociale zekerheid en de bevriezing van de verhoging van de laagste inkomens tot of boven de armoedegrens.

De komende jaren zal de armoede hoogstwaarschijnlijk toenemen

Door strengere voorwaarden voor sociale rechten en de uitsluiting van bepaalde groepen in de samenleving van deze rechten, creëert de federale regering eerste- en tweederangsburgers binnen de Belgische bevolking. Daarnaast ligt de focus op controle en sanctionering van iedereen die gebruikmaakt van deze rechten in plaats van in te zetten op automatische rechtentoekenning en de toegankelijkheid van sociale diensten. Zo kan elke rechthebbende zijn of haar rechten opnemen.

De beperking van de werkloosheid in de tijd, maar ook de verhoogde druk op werkzoekenden in activeringstrajecten via financiële straffen zullen contraproductief werken. Financiële onzekerheid zal de afstand tot de arbeidsmarkt vergroten en het risico op armoede verdiepen.

Om meer mensen aan het werk te krijgen, is een bredere kijk nodig op de cruciale randvoorwaarden die mensen in staat stellen om werk te vinden en te behouden. Daarvoor is niet enkel een bestraffend beleid nodig, maar eerder een aanvullend en ondersteunend beleid. Mensen in armoede zijn nu al dagelijks bezig met overleven, soms een leven lang. Het nieuwe federaal regeerakkoord geeft hen en hun kinderen helaas weinig toekomstperspectief.

Het Vlaams Netwerk tegen Armoede en het Belgisch Netwerk Armoedebestrijding (BAPN) nemen het op voor de belangen van mensen in armoede door in te zetten op ervaringsdeskundigheid en hun stem te versterken. Dat doen ze onder meer samen met de 61 lokale verenigingen waar mensen in armoede het woord nemen in Vlaanderen en Brussel. In Vlaanderen en Brussel bereiken ze zo’n 22.000 mensen in armoede. Velen onder hen worstelen dagelijks met toegang tot sociale rechten op het vlak van inkomen, werk, wonen, onderwijs, vrije tijd en vele andere levensdomeinen.

Lees ook:

Het volledige dossier
Wie PDF van het volledige dossier?
Stuur een mailtje naar redactie@dewereldmorgen.be met als onderwerp ‘Dossier regeerakkoord’.

1. Waar komt dit regeerakkoord vandaan? (Seppe De Meulder, DeWereldMorgen)

1.1 Waarom is er geen debat over de Europese begrotingsregels? 
1.2 Wat is de staatsschuld, waar komt ze vandaan en wie profiteert ervan?
1.3 Het doemdenken van Bart De Wever
1.4 De verrechtsing van het politieke debat

2. Wat staat er ons te wachten?

2.1 Een begroting op maat van grote bedrijven (Seppe De Meulder, DeWereldMorgen)
2.2 Jef Maes (ABVV) over afbraak sociale zekerheid (Kristien Merckx)
2.3 Vruchteloos zoeken naar werkbaarheid in de Arizona-woestijn (Raf De Weerdt & Lander Vander Linden, ABVV)
2.4 Openbare diensten: eerst uithongeren, dan verkopen? (Chris Reniers, ACOD)
2.5 Competitiviteit van bedrijven krijgt voorrang op klimaatambities (Greenpeace)
2.6  Federaal regeerakkoord dreigt meer mensen dieper in armoede te drijven (Vlaams Netwerk tegen Armoede & het Belgisch Netwerk Armoedebestrijding
2.7 De impact van de nieuwe federale regering op vrouwen (Fauve Peirelinck & Matilde De Cooman, Collectief 8 maars)
2.8 Het strengste asiel- en migratiebeleid ooit uitgelegd (Pascal Debruyne, migratie-expert)
2.9 Miljarden sociale uitgaven doorgesluisd naar leger en wapenfabrikanten (Ludo De Brabander, Vrede vzw)
2.10 Democratische rechten onder druk in het federale regeerakkoord (Toon Danhieux)

3. Macht en tegenmacht

3.1 Wij zijn de motor van dit land (Bert Engelaar, ABVV)
3.2 Verzet tegen regeerakkoord: “De volgende 12 maanden zijn doorslaggevend” (Lieveke Norga, AVC Puls)
3.3 De kracht van samenwerking (Fatiha Dahmani, union organiser)
3.4 Ja, er is een alternatief voor de plannen van De Wever (Joris Van Gorp)
3.5 Naar een nieuw realisme (Seppe De Meulder, DeWereldMorgen)

Samenvatting: Het federale regeerakkoord doorgelicht