President Trump heeft zichzelf niet gemaakt. Hij is het resultaat van een proces dat op het einde van de jaren 70 ontstond, toen duidelijk werd dat de economische crisis van 1974 niet aangepakt kon worden zonder drastische maatregelen. De keuze was helder: ofwel inhakken op de sociale verworvenheden van de gewone mensen, ofwel de greep van de rijken op de economie en de staat inperken.

De verrechtsing van de Democratische partij

In de Verenigde Staten kwam binnen de Democratische Partij in 1985 de Democratic Leadership Council tot stand dat rechtse figuren verenigde voor een doorgedreven vrijemarktpolitiek en tegen overheidsinitiatieven op sociaal vlak. Daarbij moest de invloed van de vakbonden in de partij gedecimeerd worden.

De verrechtsing leidde in 2016 tot het schrappen van de gematigd progressieve Bernie Sanders als presidentskandidaat van de Democraten. Ook al bleek uit de peilingen dat Sanders de enige was die Donald Trump kon verslaan.

Zowel de Democraten als de Republikeinen kozen voor een neoliberaal beleid, waarbij de rechten van de mensen ondergeschikt zijn aan de belangen van de rijken. Dat leidde tot onthutsende resultaten.

Het loon daalt en het leven wordt veel duurder

Het gemiddelde weekloon van een werker in de regeerperiode van Biden is gedaald van 378 naar 373 dollar. De winkelprijs voor doordeweekse producten zoals melk, brood, eieren, kippenvlees, … is in die periode gestegen met 35 procent. Een huis kost nu gemiddeld 40 procent meer, en de afbetaling van eenzelfde lening voor de aankoop ervan is nu verdubbeld.[1]

In de VS leven 40 miljoen mensen onder de armoedegrens. Onder alleenstaande moeders loopt dat op tot 25 procent.[2]

Om en bij de 37 miljoen mensen hebben geen ziekteverzekering. Nog eens 41 miljoen mensen moeten behandeling en medicatie laten vallen, omdat hun magere verzekering de kost ervan niet dekt.

Dat betekent dat 30 procent van de Amerikanen de nodige ziekenzorg schrapt. Met als gevolg dat de VS een lagere levensverwachting, een hogere kindersterfte en een hoger aantal chronisch zieken hebben dan mag verwacht worden in een land dat zo rijk is.[3]

Surfend op het ongenoegen van de mensen

Twintig jaar geleden begon Trump zijn politieke carrière, surfend op het ongenoegen onder de bevolking. Professor economie en Nobelprijswinnaar Joseph Stiglitz zegt:

“Trump is de belichaming van de mislukking van het neoliberalisme. Decennialang heeft dat model de ongelijkheid vergroot, de sociale bescherming vernietigd en de economische en politieke macht geconcentreerd in de handen van enkelen. Dat heeft de woede, de onvrede en het populisme aangewakkerd die Trump aan de macht hebben gebracht.”[4]

“De vrijheid van wolven leidt tot de dood van lammeren.”

Waar komt de de-industrialisering vandaan?

Het neoliberalisme ontstond als de vermeende oplossing voor de problemen. Ook al zijn die eigen aan het kapitalisme en zijn ze niet te vermijden zolang het kapitalisme bestaat.

Nemen we de teloorgang van de industrie en het daarmee gepaard gaande verlies aan jobs. Trump zegt: we gaan een industriële politiek voeren die de jobs terugbrengt. Hoe zou hij daarmee ook nog maar een begin kunnen maken?

Het aandeel van de industriearbeiders in het totaal van de werkende bevolking is gedaald van 26 procent in 1960 naar 8,4 procent vandaag. De drie belangrijkste oorzaken van de neergang, zijn een gevolg van de interne dynamiek van het kapitalisme.

Ten eerste begonnen de grote ondernemingen vanaf de jaren 70 met de verhuis van hun fabrieken naar het buitenland, op zoek naar meer winst.

Ten tweede kwam er vanaf de jaren 80 een proces op gang van automatisering en robotisering. Ook deze evolutie is ingegeven door het streven naar maximale winst. De job-vernietiging is het grootst in de lager betaalde sectoren van de industrie en de logistiek.

Ten derde ruimt de industriële sector plaats voor de financiële. Het kapitaal wordt nu minder ingezet als investering in het productieapparaat dan wel om te speculeren. Al in 2000 was de winst van de financiële sector goed voor 40 procent van de totale bedrijfswinsten.[5]

In de economie geldt de dictatuur van de kapitalisten

De drie processen kunnen ongestoord en ten koste van de bevolking doorgezet worden, omdat binnen de economie de dictatuur geldt van diegenen die het productieapparaat bezitten en omdat diezelfde klasse ook het staatsapparaat controleert.

Ziet iemand Trump ingaan tegen die feiten? Het geschetter over “ik ga de fabrieken terugbrengen en voor jobs zorgen” verbergt de onmacht van de nieuwe president.

De strategische betekenis van het Zuiden

Op het internationale toneel is de situatie eveneens catastrofaal. Het Amerikaans imperialisme beleeft zijn neergang en er is geen kracht in de wereld die deze evolutie kan omkeren.

In 1990, bij de val van de Muur en de Sovjet-Unie, vierden de VS hun unipolair moment, de korte tijdspanne waarin ze heer en meester waren. Zbigniew Brzezinski, de Veiligheidsadviseur van president Jimmy Carter schreef later: “De Derde Wereld (het Globale Zuiden) verloor zijn politieke rol op het ogenblik dat de Sovjet-Unie uit elkaar spatte. De Derde Wereld had geen strategische betekenis meer.”[6]

De beloftes van de neoliberalen

Dat moment duurde slechts een fractie van een seconde. Om de crisis van het kapitalisme op te lossen, zijn de Westerse regeringen en multinationals vanaf het midden van de jaren 70 een offensief begonnen tegen het Globale Zuiden. Ze joegen een golf van honderden privatiseringen door die landen en ze gingen de sociale voorzieningen met de hakbijl te lijf.[7]

Het Westen beweerde dat dit neoliberalisme het Globale Zuiden veel goeds zou brengen. De inkomens zouden stijgen en het kapitalisme zou welvaart brengen.[8]

In de plaats daarvan verslechterde de toestand van de mensen. Het Ontwikkelingsfonds van de Verenigde Naties schrijft: “In de jaren negentig zijn 54 ontwikkelingslanden achteruitgegaan, de honger is daar ruimer verspreid dan in 1990.”[9]

De haast tastbare afkeer voor het imperialisme

De afkeer van het Zuiden voor het imperialisme is gebaseerd op de uitpersing van miljarden mensen. Die afkeer is eeuw na eeuw en jaar na jaar gegroeid, vanaf het ogenblik dat het kolonialisme het Zuiden naar de afgrond dreef. Het rampzalige resultaat van het neoliberalisme gaf nog meer diepgang aan de afkeer.

Het Zuiden heeft verscheidene malen collectief de dwang willen breken door samenwerkingsverbanden te organiseren. Voorbeelden daarvan zijn de Conferentie in Bandung in 1955 en een tweede gelijkaardige Conferentie, deze keer in Belgrado in 1961.

In 2001 kwam de G20, een groep van 20 landen uit het Zuiden tot stand. Initiatiefnemers waren Brazilië, India, China en Zuid-Afrika. Nog eens Zbigniew Brzezinski: “De G20 gaf economisch zwakkere landen voor het eerst een reële politieke invloed in de wereldhandel.”[10]

De groei van China geeft het Zuiden eindelijk een alternatief

Vanuit de G20 werd later de BRICS gesticht. Die associatie kent intussen tien volwaardige leden en negen partners (dat zijn landen die in de wachtkamer zitten van BRICS, hopend op een snel en volwaardig lidmaatschap).

De BRICS is goed voor 54 procent van de wereldbevolking. De geproduceerde goederen en diensten in de negentien landen van de BRICS maken 42,2 procent uit van de wereldproductie.[11]

De spil van deze associatie is China. De zeer snelle en volgehouden groei van dat land gaf het Zuiden een economisch alternatief. Dat is af te lezen uit de cijfers van de handel.

Foto: Tass

Tussen 1990 en 2022 steeg de handel tussen China en de landen van Azië van 70 naar 3.500 miljard dollar. De handel tussen China en Latijns-Amerika steeg in deze periode van 1 naar 450 miljard dollar. De handel tussen China en Afrika steeg van 1 naar 260 miljard dollar.

“We moeten grotere markten hebben. Dat is een noodzaak”

De Amerikaanse multinationals hebben voortdurend meer afzetmarkten nodig. Daarom startten de Verenigde Staten – toen hun economie gegroeid was tot de belangrijkste in de wereld – in 1898 de oorlog voor de verovering van Cuba en de Filipijnen.

In een pleidooi ter verdediging ervan zegde minister van Buitenlandse Zaken John W. Foster in 1900: “Welke meningsverschillen je ook kan hebben over de Amerikaanse territoriale uitbreiding, je kan er niet omheen dat de economische expansie niet alleen wenselijk is maar vooral een noodzaak, we moeten nu eenmaal grotere markten hebben.”[12]

Dit was het startschot van de politiek die tot vandaag voortduurt.

Molensteen rond de nek van het imperialisme

De molensteen rond de nek van het Amerikaanse imperialisme is daarom de wil en de mogelijkheid van het Zuiden de Verenigde Staten te negeren en zich aaneen te sluiten met de andere Zuiderse landen.

Dat is de reden waarom de buitenlandse politiek van Trump gericht is tegen de handel van China in het algemeen en tegen de handel van China met het Globale Zuiden in het bijzonder.

Annexatie van het Panamakanaal

Eén vijfde van alle door China geproduceerde goederen wordt uitgevoerd. Dat gebeurt voor 90 procent met vrachtschepen. Trump meent hier een zwakke plek te hebben gevonden.

Het eerste punt dat hij op de dagorde zet, is de annexatie van het Panamakanaal dat de Stille met de Atlantische Oceaan verbindt. Zonder dat kanaal moeten vrachtschepen die vanuit China het oosten van Noord-, Zuid- en Midden-Amerika willen bereiken, via het uiterste zuiden van Zuid-Amerika varen. Het Panamakanaal kort de routes in, tot wel bijna de helft.

Op 21 december postte Trump dit bericht: “Het Panamakanaal is een vitaal nationaal bezit van de Verenigde Staten omwille van zijn cruciale rol voor onze economie en de nationale veiligheid.”[13]

Op 7 januari beweerde Trump tijdens een persconferentie op zijn buitenverblijf in Florida: “Chinese soldaten bewaken de in- en de uitgang van het Panamakanaal.”[14]

Het kanaal staat nochtans onder de controle en de leiding van de Panama Canal Authority. José Raúl Mulino, de president van het land, zei: “Wat Trump vertelt over Chinese soldaten aan ons kanaal is nonsens. In godsnaam, kom zelf kijken als je me niet gelooft. Het Panamakanaal is van Panama. Er valt niks te onderhandelen. Ons land en onze onafhankelijkheid zijn onaantastbaar.”[15]

Ook Canada en Groenland zijn van de VS

Het volgende punt op de dagorde van Trump is de controle over de zeeroute over de Noordpoolcirkel.

Die route brengt West-Europa, Noord-Afrika en het oosten van Canada en de VS een heel stuk dichter bij China dan de traditionele routes. Via de noordelijke route heeft een schip dat in Shanghai vertrekt 25 dagen nodig om de Antwerpse haven te bereiken. Via de traditionele route, langs het Suezkanaal, duurt dat 40 dagen.

De toename van de handel via de noordelijke route loopt parallel met het smelten van het ijs. Sinds 1980 is het zomerse zee-ijs in de Noordelijke IJszee met de helft afgenomen en per decennium smelt er gemiddeld nog eens 12 à 13 procent van het resterende ijs.[16]

kaart

De Noordelijke IJszee is omringd door een aantal landen. Veruit het grootste gedeelte van de IJszee grenst aan Rusland. Daarna volgen Canada, Groenland en de Verenigde Staten (via Alaska).

Trump zegt dat hij Groenland en Canada wil annexeren. Als hij daarin slaagt, dan controleren de VS bijna evenveel van de IJszee-kustlijn als Rusland. Waarmee ze de mogelijkheid hebben de doorvaart te controleren of te blokkeren.

“Wij kunnen de Chinese handel blokkeren”

In 2012 verscheen een rapport van de National Defense University. De unief wordt geleid door de staf van het leger. In de tekst staat: “We kunnen de doorvaart van grote vrachtschepen en tankers verhinderen. Daarmee zouden we de Chinese export lamleggen. De export is afhankelijk van grote containerschepen. Amerikaanse middelen kunnen de routes via het Panamakanaal en de Noordelijke IJszee controleren.”[17]

Een jaar later publiceerde The Journal for Strategic Studies een artikel dat de mogelijkheid onderzoekt de Chinese handel te blokkeren. Het artikel werd in de daarop volgende jaren veelvuldig overgenomen en geciteerd. Onder meer door de Carnegie Endowment – een belangrijke en rechtse denktank, The National Interest, The Washington Times, enz.

“Zoniet wordt de IJszee ons graf”

Een citaat hieruit: “Binnen het scala van mogelijke strategieën verdient de idee van een zeeblokkade meer aandacht. Door een zeeblokkade op te leggen, zouden de Verenigde Staten China’s sterke afhankelijkheid van buitenlandse handel kunnen gebruiken om de Chinese staat te verzwakken. Een zorgvuldig georganiseerde blokkade kan dus dienen als een krachtig instrument dat bijdraagt aan het overwinnen van China.”[18]

Marco Rubio, de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken van de VS vreest dat de Noordelijke IJszee “het graf kan worden van de Amerikaanse belangen als de VS niet de controle krijgen over Groenland”. Want: “De Noordelijke IJszee heeft nu al waardevolle routes. En het belang zal groeien naarmate het ijs smelt.”[19]

Maatregelen tegen handel VS-China

Het derde punt op de agenda van Trump is de handel tussen China en de Verenigde Staten.

De regeringen van Obama, Trump en Biden hebben invoerheffingen ingesteld op goederen uit China. De goederen werden voor de Amerikaanse consument een stuk duurder. Daardoor daalde het Chinese aandeel in de invoer in de VS. In 2017 kwam 21,6 procent van de Amerikaanse invoer uit China. Dat daalde naar 14 procent in 2023.[20] En vorig jaar daalde het verder naar 13,3 procent.[21]

De sancties tegen China lossen het Amerikaans probleem niet op

De daling van het Chinese aandeel veranderde echter niets aan de gestage groei van de invoer van goederen in de VS in zijn geheel. De grafiek toont de evolutie duidelijk aan.

x

De boycot van de Chinese productie brengt geen soelaas voor het probleem van de VS. De industriële basis in de VS is sinds 1980 dusdanig afgebroken, dat de VS voortdurend meer goederen in het buitenland – meestal het Zuiden – moet kopen.

Sancties hebben het omgekeerde effect

Verder hebben de Amerikaanse heffingen op de Chinese invoer gevolgen die de leiders van het Amerikaans imperialisme liever niet zien. Er treedt namelijk een verandering van de goederenstroom op: de VS boert als bestemming achteruit, ten voordele van de Chinese uitvoer naar het Globale Zuiden.[22]

De sancties tegen China leiden daardoor niet naar een verzwakking van de Chinese handel of de Chinese economie, maar naar een versterking van de band tussen China en het Zuiden.

We hebben hetzelfde fenomeen gezien bij de sancties tegen Rusland vanaf 2014. Ook daar verschoof de goederenstroom zich: de forse vermindering van de Russische handel met het Westen werd gecompenseerd door de toename van de Russische handel met de landen van het Zuiden. Het resultaat van de sancties was het omgekeerde van wat beoogd werd.

De politiek van de wanhoop

De annexatie van Groenland en Canada zal zonder twijfel naar fricties en conflicten leiden met alle handelsnaties in de wereld. Het zal de relatie van de VS met Europa verzuren en de NAVO intern verzwakken. De annexatie van het Panamakanaal levert de VS zonder twijfel het verzet en de haat op, niet alleen van Panama, maar van de hele bevolking en een hele reeks regeringen in Midden- en Zuid-Amerika.

De buitenlandse politiek van Trump zoals we daar de voorbije weken kennis van konden nemen, is niet bij machte het rad van de geschiedenis te stoppen. Het is de politiek van de wanhoop.

Bij dat alles stelt zich de vraag: wat met Europa? Het gezond verstand en de logica zeggen: hou op de vazal van de VS te zijn, kies voor de toekomst en voor de samenwerking met de landen van het Zuiden.

Notes:

[1] Jack Rasmus. “Biden’s Pernicious Presidential Legacies”, The World Financial Review, 24 januari 2025.

[2] Congressional Research Service. Poverty in the United States in 2021. Washington: CRS Report R47354, 2022.

[3] David Michael Smith. Endless Holocausts | Mass Death in the History of the United States Empire. New York: Monthly Review Press, 2023, blz. 282-283.

[4] Nidal Taibi. “Joseph Stiglitz: La liberté des loups mène à la mort des agneaux”, Le Vif, 25 januari 2025.

[5] Robert Brenner, The Economics of Global Turbulence | The Advanced Capitalist Economies from Long Boom to Long Downturn, 1945-2005. Londen: Verso, 2006, blz. 276 en 298.

[6] Zbigniew Brzezinski, Second Chance | Three Presidents and the Crisis of American Superpower, New York: Basic Books, 2007, blz. 28.

[7] Gérard de Selys. De Kraak van de Eeuw. Berchem: Epo, 1996, blz. 15.

[8] Bruce R. Scott. “The great divide in the global village”, Foreign Affairs, januari-februari 2001.

[9] United Nations Development Programme (UNDP). Human Development Report 2003. New York, Oxford University Press, 2003, blz. 18.

[10] Zbigniew Brzezinski, a.w., blz. 110.

[11] Ben Norton. “BRICS expands to 54.6% of world population by adding Nigeria, Africa’s most populous country.” Geopolitical Economy, 20 januari 2025. De goederen en diensten zijn gemeten in PPP, naar de koopkracht.

[12] Hans-Ulrich Wehler.“Der Amerikanische Handelsimperialismus in China, 1844—1900.“ Jahrbuch für Amerikastudien, Bd. 14, 1969, blz. 72.

[13] https://www.thecipherbrief.com/column_article/trump-plays-loose-with-panama-canal-claims

[14] https://rollcall.com/factbase/trump/transcript/donald-trump-press-conference-mar-a-lago-january-7-2025/

[15] Ariana Baio, “‘Nonsense’: Panamanian president dismisses Trump claims China controls Panama Cana”, The Independent, 27 december 2024.

[16] Luitenant-kolonel Ali N. Omur. Greenland’s Critical Role in North America; The U.S. Way Ahead. NORAD, Department of Defense, 2020, blz. 3.

[17] Sean Mirski. “How to win a war with China”, Journal of Strategic Studies, Vol. 36, 2013, blz.

[18] https://www.tandfonline.com/doi/epdf/10.1080/01402390.2013.795036

[19] https://floridapolitics.com/archives/718744-marco-rubio-says-that-if-we-dont-control-greenland-china-will/

[20] https://www.scmp.com/news/china/article/3251318/china-dethroned-top-source-us-imports-after-17-years-replaced-mexico-census-data?utm

[21] https://www.forbes.com/sites/kenroberts/2023/07/11/after-14-years-on-top-china-now-ranks-third-for-us-imports/?utm

[22] David Goldman, “China continues to shift exports to Global South”, Asiatimes, 14 januari 2025.