Dit is de samenvatting van een lezing gegeven door Ignacio Ramonet in het kader van de VIe ‘Internationale Conferentie voor het Evenwicht in de Wereld’, die plaatsvond in Havana, 29 januari 2025.
Communicatie als motor van maatschappelijke verandering
Volgens Ramonet leven we nu in een post-media-samenleving, en zijn we getuige van ‘het einde van de massa’s’. Hij benadrukte dat communicatie tegenwoordig minder draait om ideeën zelf, maar eerder om de middelen waarmee ze worden verspreid.
“Een van de paradoxen van de communicatie is dat het medium dat ideeën verspreidt uiteindelijk belangrijker wordt dan de ideeën zelf .” Hij illustreerde dit punt door te verwijzen naar de menselijke evolutie: “De taal is wat ‘De grote aap’ humaniseerde en bleek uiteindelijk belangrijker dan wat die aap eigenlijk zei. Toen 5.000 jaar geleden het schrift werd uitgevonden, was aanvankelijk de inhoud belangrijk, maar op de lange termijn werd het schrift zelf belangrijker.”
Ramonet stelt dat vandaag de dag het medium belangrijker is dan de boodschap. Dit druist in tegen wat velen geloven, maar hij voegde eraan toe dat media niet verdwijnen, ze veranderen alleen en worden zelf de boodschap.
Wat is journalistiek vandaag nog als het de waarheid niet kan onderscheiden van leugens
Sociale netwerken zijn het dominante medium geworden, stelde hij. “De sociale netwerken vormen vandaag de dag hét medium, en zij zijn veel belangrijker dan wat er op hen gezegd wordt.”
Ramonet benadrukte dat grote veranderingen in communicatie de samenleving transformeren. ‘Schrift, de boekdrukkunst, radio, televisie en sociale netwerken hebben allemaal de maatschappij en de politiek veranderd.
Journalistiek en waarheid in crisis
Tijdens zijn toespraak herinnerde Ramonet eraan hoe journalist Julian Assange werd veroordeeld: “Hij werd niet schuldig bevonden aan enige journalistieke misleiding. Hij werd beschuldigd van spionage. Hij heeft 14 jaar van zijn vrijheid verloren, simpelweg omdat hij de waarheid vertelde.
Vandaag kan een journalist opgesloten worden omdat hij de waarheid zegt, en dat in landen die geen dictaturen zijn (…) Assange heeft nog niet gesproken want een deel van zijn straf houdt in dat hij niet mag praten over de redenen waarom hij werd vervolgd.”
We maken vandaag het massale uitsterven van traditionele media en zelfs van digitale media mee
Hij stelde vervolgens een kritische vraag: “Wat is journalistiek vandaag nog als het de waarheid niet kan onderscheiden van leugens?” Informatie en waarheid verkeren in crisis.” Volgens Ramonet maken we het massale uitsterven van traditionele media en zelfs van digitale media mee.
De invloed van sociale netwerken op verkiezingen
Ramonet haalde ook een recent politiek voorbeeld aan: de presidentsverkiezingen in Roemenië, twee maanden geleden.
“In Roemenië volgden de afgelopen dertig jaar de kandidaten van de Sociaaldemocratische Partij elkaar aan de macht op. Maar in de eerste ronde van de verkiezingen vorig jaar, won een pro-Russische kandidaat. Het Hooggerechtshof annuleerde de verkiezingen, omdat een informatienetwerk te veel invloed zou hebben gehad op de resultaten. En dat medium was TikTok.”
Foto: Enrique González.
Hij wees erop dat dit de eerste keer was dat een land democratische verkiezingen annuleerde onder het voorwendsel dat een mediakanaal te veel invloed had op de samenleving en trok een parallel met het verleden:
“Toen Obama in 2008 won, was hij de eerste kandidaat in de geschiedenis die massaal e-mails gebruikte om kiezers te bereiken. Dit gaf hem een voorsprong. Toen was e-mail wat sociale netwerken nu zijn. Niemand zei tegen Obama dat hij gewonnen had dankzij e-mail en dat dit de verkiezing ongeldig maakte. ‘
We zijn getuige van het volledige uitsterven van traditionele media en een afwijzing van informatie door de burgers
“Toen Trump de verkiezingen won, gebruikte hij massaal X. Hij gaf zelf toe dat hij 157 miljoen volgers had. In de VS wonen 350 miljoen mensen, en meer dan 200 miljoen gebruiken dagelijks sociale netwerken. Toch werd de verkiezingsuitslag van Trump niet ongeldig verklaard.”
Ignacio Ramonet benadrukte dat de invloed van sociale netwerken vandaag de dag verwarring zaait. We zijn getuige van het volledige uitsterven van traditionele media en een afwijzing van informatie door de burgers.
Hij verwees naar een enquête van Reuters waaruit blijkt dat in 45 landen 40 procent van de burgers informatie-moeheid ervaart. Ze willen zich niet langer informeren. 43 procent van de burgers in ontwikkelde landen zegt dat het niet belangrijk is om geïnformeerd te zijn.
Er is geen honger meer naar informatie. De traditionele media hebben niet meer de invloed die ze vroeger hadden. Anderzijds werken sociale netwerken niet op dezelfde manier.
Een post-media samenleving
Volgens Ramonet leven we in een post-media samenleving. Er bestaan letterlijk geen massamedia meer. Veel mensen denken dat het concept ‘massa’ een eeuwenoude term is, maar volgens Ramonet is dat niet zo: “Marx of Lenin hebben het concept niet behandeld. ‘Massa’s’ is een begrip uit de jaren 1920”.
Vandaag verdwijnen de massamedia, en daarmee ook de massa’s
De term ‘massacultuur’ ontstond in de jaren 50. De massa’s zijn net ontstaan en verdwijnen nu alweer. Het zijn de media die de concepten en de samenlevingen creëren volgens Ramonet.
Foto: Enrique González.
“Hoe noemen we het effect dat het medium heeft op een publiek? Dat is de publieke opinie. Het zijn de media die de publieke opinie creëren. Ook het concept van ‘publiek’ is heel recent en hangt samen met de media. (…) Vandaag verdwijnen de massamedia, en daarmee verdwijnen ook de massa’s.”
De invloed van media op politiek en maatschappij
Volgens Ramonet maakten fascistische partijen handig gebruik van de massa’s omdat ze makkelijk te verleiden zijn. In het begin van de 20e eeuw werden moderne stadions gebouwd om de massa’s bijeen te brengen en hen te beïnvloeden. In de meeste traditionele media is het publiek passief. Vaak kunnen ze alleen maar ontvanger zijn. Maar sociale netwerken veranderden dit.
Vandaag is elke persoon een medium, data zijn vandaag wat olie vroeger was, ze zijn de drijvende kracht van de economie
Op sociale netwerken zijn we bijna meer zender dan ontvanger. Sociale netwerken verzwakken het idee van een passief publiek of een passieve massa. Daarnaast bestaat de activiteit van sociale media-gebruikers vooral uit scrollen en vervolgens hun mening geven als iets hun interesseert.
Vandaag is elke persoon een medium, zei Ramonet. De eerste beslissing van Mark Zuckerberg om Trump te laten zien dat hij zijn beleid steunde, was om de moderatie op Facebook te verminderen. Net zoals Elon Musk deed toen hij Twitter kocht en omdoopte tot X. Hij beweerde de vrijheid van meningsuiting te herstellen.
“Nu bewegen leugens zich vrij. Als ik een bericht zie dat aansluit bij wat ik al geloof, deel ik het. Maar soms is het vals. We kunnen ons daar niet tegen beschermen.”
“Data zijn vandaag wat olie vroeger was. Data zijn de drijvende kracht van de economie.”
De impact van kunstmatige intelligentie
Kunstmatige intelligentie is het nieuwe medium. Het voedt zich met sociale netwerken en vormt op zijn beurt die netwerken, zegt Ramonet.
Hij herinnerde eraan dat Trump op de vooravond van zijn inauguratie een ontmoeting had met leiders van Open AI en andere bedrijven om een overeenkomst te ondertekenen voor de ontwikkeling van een nieuwe generatie kunstmatige intelligentie. Drie bedrijven legden samen 500 miljard dollar op tafel.
Kunstmatige intelligentie is het nieuwe medium. Het voedt zich met sociale netwerken en vormt op zijn beurt die netwerken
Ondertussen bracht op 20 januari het Chinese bedrijf DeepSeek een eigen AI-programma uit dat even krachtig is als ChatGPT. “De ontwikkeling kostte slechts 5,7 miljoen dollar. Als de Chinezen net een technologische doorbraak hebben gerealiseerd, betekent dit dat de strijd nu op het gebied van kunstmatige intelligentie wordt uitgevochten.”
Tot slot stelde Ramonet dat Latijns-Amerika verder zou moeten werken aan onderlinge integratie en eigen applicaties zou moeten ontwikkelen om te voorkomen dat onze data worden gebruikt door die bedrijven, bijna allemaal uit de VS.
Ignacio Ramonet is voormalig hoofdredacteur van Le Monde Diplomatique. Dit artikel verscheen eerder op Cubadebate.
