Heel wat onderzoekers vroegen de afgelopen jaren aandacht voor het groeiende probleem van eenzaamheid in onze westerse samenlevingen. Dat onderzoek legt zich vaak toe op de gevolgen van eenzaamheid. Eenzaamheid, zo leren we uit zulk onderzoek, verhoogt het risico op onder meer depressie, hartziekten en vroegtijdige sterfte.

Ook de groeiende populariteit van extreemrechtse ideeën en extreemrechtse partijen is een onderwerp waar de afgelopen decennia veel onderzoek naar is gedaan. Dat onderzoek focust vaak op de vermeende oorzaken van die opkomst van extreemrechts. Een veel onderzochte hypothese is dat de zogenaamde verliezers van de globalisering, zoals voormalige industriearbeiders, meer vatbaar zouden zijn voor de retoriek van extreemrechts. De resultaten van onderzoek hiernaar zijn gemengd.

Waar vreemd genoeg nog nauwelijks onderzoek naar was gedaan, is het verband tussen beide groeiende problematieken. Daar brengt een recente studie uit Nederland verandering in. Nederlanders die eenzaam zijn, zo blijkt uit die studie, stemmen significant vaker op extreemrechtse partijen. Het verband tussen eenzaamheid en extreemrechts stemgedrag is net zo groot als het verband tussen eenzaamheid en depressie, verhoogde bloeddruk of hartaandoeningen.

Wij-zij retoriek

De onderzoekers suggereren ook een aantal mogelijke verklaringen voor dit verband.

Extreemrechtse partijen, zo leggen de onderzoekers uit, hanteren vaak een populistische retoriek gebaseerd op wij-zij-denken. Eenzame mensen zijn vaak angstiger, meer op hun hoede voor onbekenden en daardoor vatbaarder voor het vijandbeeld dat extreemrechts hen voorschotelt. Lage zelfwaarde kan dan ook gecompenseerd worden door de mogelijkheid om zich verheven te voelen boven de ander.

Daarnaast zijn zij ook ontvankelijker voor het vaak nationalistisch ingevulde wij-gevoel dat extreemrechtse partijen aanbieden. De abstracte verbondenheid van bovenaf als deel van ‘het volk’ dient dan als surrogaat voor de concrete menselijke verbondenheid waaraan wie eenzaam is een gemis ervaart, een beetje alsof je een warme thuis vervangt door het televisieprogramma Thuis.

Een democratisch wij

Ongetwijfeld is er nog meer vervolgonderzoek nodig, maar uit de resultaten van dit onderzoek zijn ook belangrijke politieke lessen te trekken.

De eerste les is ongetwijfeld dat individualistisch liberalisme geen antwoord kan bieden op extreemrechts omdat het er de voedingsbodem voor vormt. Dit sluit aan bij de vaststellingen van Dominique WIllaert in zijn boek ‘Niet alles maar veel begint met luisteren’ waarin hij vaststelt dat de ervaring van verlies aan sociale cohesie een van de grote gemene delers is onder de kiezers van Vlaams Belang waarmee hij sprak.

Een tweede belangrijke les, daar nauw aan verbonden, is dat democraten ook een democratisch wij-gevoel en een gedeelde identiteit zullen moeten aanbieden. Dit kan niet – zoals het geval is bij extreemrechts nationalisme – een van bovenaf opgelegde identiteit zijn, maar zal opgebouwd worden op basis van een gedeelde alledaagse praktijk.

Wake-upcall

Dit onderzoek zou opnieuw een wake-upcall moeten zijn voor de democratische partijen dat een naamsverandering of een nieuwe communicatiestrategie niet voldoende zal zijn om de opkomst van extreemrechts een halt toe te roepen.