Een jonge vrouw vermoordt een kind om zelf geëxecuteerd te worden. De omslachtige vorm van zelfdoding waarmee Des Teufels Bad van Veronika Franz (°1965) en Severin Fiala (°1985), het regisseursduo van Ich seh ich seh en The Lodge, opent lijkt vergezocht.
Alleen is dit in de 18e spelende folkhorror drama gebaseerd op feiten en wijst historisch onderzoek uit dat het zelfmoord via proxy fenomeen verrassend vaak voorkwam in samenlevingen waar het religieus denken zelfdoding verbond aan een enkeltje richting hel.
Des Teufels Bad
Horror met historische roots
Anno 1750 voelt de hypergevoelige en streng gelovige Agnes zich niet thuis in de rauwe rurale wereld van haar echtgenoot. Ze vervreemdt steeds sterker van haar omgeving en ziet geen uitweg meer uit haar diepe depressie.
Zelfmoord is uitgesloten omdat ze ervan overtuigd is dan niet in de hemel te belanden. Maar biecht-na-kindermoord blijkt wèl een optie. Des Teufels Bad gaat de gruwel niet uit de weg maar zoomt vooral in op de omstandigheden die Agnes zo ver drijven.
Cineasten Franz en Fiala schetsen met de intensiteit van een horrorfilm een stuk verborgen geschiedenis. Ze doen dit via een drama opgebouwd als een psychologisch gelaagd portret van een vrouw geklemd tussen een inwendige gevangenis en het onbegrip van een diep religieuze samenleving.
Voor hun scenario baseerde het cineastenduo zich op rechtbankdocumenten van het proces tegen Ewa Lizlfellner. Een stukje verleden met actuele relevantie. Want “depressie is van alle tijden” verzekeren Franz en Fiala ons wanneer ze tijdens Film Fest Gent Des Teufels Bad (The Devil’s Bath) voorstellen.
Veronika Franz & Severin Fiala. Foto Florian Rainer.
Met de waterval in huis
Des Teufels Bad opent met een verrassing: tedere beelden die omslaan in brutaliteit. Een vrouw vermoordt een kind. Was het de bedoeling om de toeschouwers meteen op het puntje van hun stoel te zetten?
Severin Fiala: “We willen het in Des Teufels Bad over een zelden besproken fenomeen hebben en niet enkel het verhaal van één vrouw vertellen. Daarom focussen we meteen op twee historische gevallen. Tegelijk maken we de kijker zo duidelijk welk soort film er gaat volgen waardoor de aandacht snel naar het onderwerp gaat. Dat sommige toeschouwers hevig reageren en de zaal uitlopen vinden we oké. Want het wordt enkel nog erger later in de film.”
Veronika Franz: “De twee verhalen zijn waargebeurd. We haalden de feiten uit de gerechtelijke documenten die we tijdens onze research raadpleegden. We wilden de moorden meteen introduceren om dan te zoeken naar het waarom. Het tonen van zowel de daad als de executie van één vrouw was noodzakelijk om te laten zien waar de andere vrouw haar idee vandaan haalde.”
Moord zonder mysterie
Er mocht geen mysterie blijven hangen.
Franz: “Inderdaad. Maar we hebben lang gediscussieerd over de insteek. Het is immers belangrijk hoe we het verhaal vertellen, met welk genre we aanknopen. Want met een verhaal dat speelt in het midden van de 18e eeuw gaat de verwachting uit naar een periodefilm, een kostuumdrama over historische figuren zoals bij Napoleon van Ridley Scott.”
Fiala: “We hadden er een mysterieuze thriller van kunnen maken of een horrorfilm. Maar dan ging er te veel aandacht naar de actie. Toch was het evenmin de bedoeling te verzanden in een afstandelijke, educatieve historische film. Des Teufels Bad vertelt hoofdzakelijk het waargebeurde verhaal van een vrouw die zonder haar afschuwelijke misdaad in de anonimiteit was gebleven. Via een karakter gedreven drama duiken we in haar geest.”
Franz: “Omdat we echt alles over haar wilden weten onderzochten we veel documenten. Zo vernamen we dingen die je doorgaans niet weet over gewone mensen in die tijd. Over rijke en beroemde mensen worden we geïnformeerd, maar niet over boeren en al helemaal niet over hun vrouwen. We kennen hun levensomstandigheden en zeker hun gedachten en verlangens niet.”
Des Teufels Bad
Die blijken nochtans verrassend hedendaags.
Franz: “Dat trof ons ook. Toen we de getuigenissen van de vrouw die aan de basis van het Agnes personage lag lazen dachten we ‘o, da’s herkenbaar, ze is een perfectioniste, denkt dat ze niet goed genoeg is, voelt zich een outsider, leeft met het gevoel niet te passen in de gemeenschap’. Het besef dat er niet zoveel verandert kwam stevig binnen.”
In de psyche van de killer
Door meteen in de geest van een dader te duiken gaat de aandacht niet meer naar wat er gebeurt, maar naar waarom het gebeurt.
Franz: “We wilden duidelijk maken dat het toenmalige leven heel anders was. Er leefden andere verwachtingen. Mensen dienden te werken om te overleven en wanneer ze hun plichten niet vervulden creëerde dat veel frustraties, spanningen en emotionele problemen.”
“In onze huidige samenleving zijn mensen vaak ongelukkig en depressief omdat ze niet aan verwachtingen kunnen voldoen, maar dat was in de 18e eeuw niet anders. Met het taboe dat nu nog altijd rust op depressie kon men toen evenmin omgaan.”
Fiala: “Depressie is van alle tijden en het fenomeen suicide by proxy, waarbij een executie geforceerd wordt door een misdaad, leefde in een diep christelijke omgeving waar zelfmoord recht naar de hel voerde terwijl executie na berouw voor een beter lot zorgde. Maar ook in de 21e eeuw zijn er gevallen bekend van mensen die agenten aanvallen om doodgeschoten te worden.”
Franz: “Om duidelijk te maken waarom Agnes deze keuze maakte probeerden we haar angsten, onzekerheden en zorgen tastbaar te maken. Want depressie is voor buitenstaanders erg moeilijk te begrijpen.”
Een ruwe realiteit
Hoe hard en rauw het dagelijkse leven was in de 18e eeuw beseffen we amper. Des Teufels Bad toont de leefwereld van Agnes heel realistisch.
Fiala: “Vaak baseren films zich op schilderijen om de look van een periode te recreëren. Het probleem is dat mensen daar met hun beste kleren en op de meest perfecte wijze worden voorgesteld. Dat leidt tot een idealisering die we absoluut wilden vermijden. Films gebruiken vaak clichés die de bestaande clichés nog meer versterken. We draaiden alsof we een documentaire aan het maken waren.
“Toen we het huwelijksfeest filmden was iedereen in kostuum en bezig met het feesten zonder te weten waar de camera’s precies stonden. Er was voedsel, drank en muziek zoals bij een echt feest en we deden alsof we een fly on the wall waren en alles opnamen. Ook bij andere scènes trachtten we zo realistisch mogelijk te werk te gaan.”
“Zo gaven we bij de keukenscènes geen aanwijzingen, zodat de actrice zelf moest uitzoeken hoe ze moest omgaan met het keukengerei en het voedsel. Anja Plaschg besefte dat er geen licht zou zijn wanneer ze ’s avonds moest koken en zocht zelf uit hoe ze toch kon zien wat er in haar potten zat. Dat bleek exact te zijn zoals mensen het vroeger deden.”
Des Teufels Bad
“Wanneer we het haar gezegd hadden zou het kunstmatig en stom geleken hebben, maar doordat ze zelf moest zoeken kwam het veel authentieker over. We probeerden ook met andere acteurs de wereld van toen te herscheppen niet door hen te vertellen hoe het er uitzag of moest uitzien maar door hen in gelijkaardige omstandigheden te doen leven.”
Franz: “We vonden het stenen huis in Oostenrijk maar de interieurs moesten we bouwen. Dat deden we niet met het oog op wat mooi oogt voor de camera. We maakten het realistisch zodat er in geleefd en gewerkt kon worden. Met alle objecten die nodig waren in de ruimte. Ook de kostuums moesten echt lijken en mochten foutjes, verschillen bevatten. De acteurs kregen hun kledij op de eerste dag van de opnamen om ze heel de periode te dragen.”
“Er werd niet opgekuist of vervangen. De kledij moest gedragen ogen. De acteurs droegen ze dag en nacht. Ze gingen er zelfs mee naar de supermarkt en waren dan verbaasd omdat mensen vreemd keken. Op dat moment wisten we dat we goed zaten, het was ‘hun’ kledij geworden, niet langer het kostuum van een personage.”
Modder en somberheid
Wanneer Agnes tracht te vissen zie je haar worstelen met slijk en water.
Fiala: “Doordat we Des Teufels Bad heel fysiek maakten, voel je als kijker de textuur van de dingen. Wanneer ze met haar kleren in het water gaat, tonen we hoe zwaar die beslijkte en natte kledij voelt. Gelukkig vonden we acteurs die daaraan wilden meewerken, want de opnamen waren zwaar.”
Het huwelijksfeest blijkt een kantelmoment. De vrolijke sfeer slaat om in somberheid.
Fiala: “Het feest speelt in de zomer en voor Agnes is het een hoopvol moment. Het is de laatste dag van het licht, daarna begint de afdaling in de depressie en dan zie je het licht en de kleuren niet meer. De sombere sfeer weerspiegelt de donkere geest van de protagoniste. Ook het huis heeft iets deprimerend. Het lijkt wel verborgen in de natuur en gehuld in de mist.”
De fotografie benadrukt die duisternis via aardse kleuren en sombere schaduwen.
Fiala: “We versterkten die onderdompeling in de duisternis ook via de sound design en de soundtrack van actrice en muzikante Anja Plaschg. Het is trouwens zo dat we haar eerst voor de muziek vroegen. Pas na haar emotionele reactie op het scenario lieten we haar auditie doen voor de rol van Agnes. Ze is geen professioneel getrainde actrice, maar dat hielp net om de emoties en vertolking authentiek te houden.”
Des Teufels Bad
Ontstaan van een passieverhaal
Over reacties op het onderwerp gesproken, wat was voor jullie de trigger bij dit project?
Franz: “Zo’n tien jaar geleden botsten we op een podcast van de Amerikaanse historicus Kathy Stuart over het suicide by proxy fenomeen tijdens de 17e en 18e eeuw in verschillende Europese landen. Dat dit onbekende materie was trof ons. We namen contact op en kregen toegang tot Stuarts archieven. Zo merkten we dat het over heel wat gevallen ging en er toch wel wat materiaal beschikbaar was.
Fiala: “Wat ons intrigeerde was de vraag waarom niemand dit wist, waarom er al eerder niets mee gedaan is. Deze vrouwen zijn heel dramatische, tragische figuren. Het is pijnlijk om te zien wat de tijd en de maatschappij hen aandeed maar tegelijk zijn ze ook moordenaars. Dat roept dubbele gevoelens op. Je leeft empathisch met hen mee, maar dan walg je van de afschuwelijke misdaden die ze plegen. Dat levert complexe personages én reacties bij de kijker en filmmakers op.”
Franz: “We willen geen films maken over goed en kwaad, over helden en booswichten, maar over de condition humaine. Daarom zijn de andere personages ook niet eenduidig. De echtgenoot heeft zijn eigen problemen, de schoonmoeder tracht Agnes te verzoenen met de samenleving om een harmonieus gezinsleven te krijgen.”
“Wat we absoluut wilden vermijden is de schuld bij individuen leggen. Het is het systeem dat voor de problemen zorgt. Dat is voor ons ook de hedendaagse insteek. De samenleving zet nog steeds individuen onder druk, creëert outsiders, mensen die er niet bij horen.”
Het taboe depressie
De film heeft het over discriminatie en onderdrukking, maar ook over onbegrip en haperende communicatie.
Franz: “Zeker wanneer het gaat om emoties. Des Teufels Bad wil een lans breken voor echte communicatie, voor praten met en luisteren naar elkaar, voor het proberen begrijpen van mensen en hun gevoelens in plats van ze met ideologie en slogans om de oren te slaan.”
Met zelfmoord en geestesziekte worden taboes aangesneden.
Fiala: “In die categorieën werd toen niet gesproken, heksen en duivelse bezetenheid waren in een sterk religieuze samenleving meer thema’s. Aanvankelijk bekenden mensen die zelfmoord wilden plegen dat ze heksen waren zodat ze geëxecuteerd konden worden met de hoop in de hemel te belanden. Maar toen de kerk en de overheid beseften dat dit een tactiek was, volstond een bekentenis niet langer en ging men over tot effectieve moorden.”
Franz: “In de 18e eeuw zei men dat wie leidde aan depressie gevangen zat in ‘het bad van de duivel’. Die veroordeling woog op mensen met mentale problemen.”
Veronika Franz & Severin Fiala on set. Foto Ingo Pertramer
Intense onderdompelingscinema
Met zijn verstikkende sfeer en intense gruwel is Des Teufels Bad even grimmig als beklemmend.
Franz: “De productieperiode overlapte met de COVID-periode en dat creëerde een extra laag claustrofobie. We zaten met cast en crew opgesloten in een soort bubbel en dat gevoel versterkte onze empathie met het gevoel van isolement van de filmpersonages. Tegelijk creëerde het ook een gevoel van samenhorigheid en wederzijds begrip. Zelfs wanneer de film minder goed zou zijn uitgedraaid, was dit avontuur nog de moeite geweest.”
Waren er reacties op de film die jullie verrasten?
Fiala: “We hadden niet verwacht dat mensen met depressies zo sterk zouden reageren op Des Teufels Bad. Daar zijn we bijzonder trots op. Het geeft aan dat we iets met een zekere urgentie hebben aangeraakt. Zeker wanneer mensen aangeven dat de film hen helpt om hun eigen beleving te delen met anderen.”
Franz: “Ik was verbaasd over de kracht van de film, over hoe stevig het einde erin hakt. Een journaliste schreef ‘de film is geweldig, hij zal je avond en misschien wel je hele leven vergallen’. Dat vond ik fantastisch. Wanneer ik zelf naar de bioscoop ga om een film te zien wil ik er achteraf over kunnen nadenken. Maar tijdens het kijken wil ik meegevoerd worden op een ride, ondergedompeld worden in een vreemde maar fascinerende andere wereld.”
Daar zijn jullie zeker in geslaagd met Des Teufels Bad. Dit is een intense, emotionele trip die ons doet afdalen in een duister universum om de zichtbare fysieke en psychologische pijn van mensen voelbaar te maken.
Gent, 13 oktober 2024
DES TEUFELS BAD van Severin Fiala & Veronika Franz. Oostenrijk-Duitsland 2024, 121’. Met Anja Plaschg, Maria Hofstäter, David Scheid. Scenario Severin Fiala & Veronika Franz. Fotografie Martin Gshlalcht. Muziek Soap&Skin, Anja Plaschg. Montage Michael Palm. Set desig Andreas Donhauser & Renate Martin. Producer Ulrich Seidl. Distributie September Film. Release 22 januari 2025.
