In memoriam: Jef Maes
'Non, Jef, t' es pas tout seul', zong Brel ooit. Maar le grand Jacques had het toen duidelijk niet over Jef Maes. Want als je de bekendste Jef van Sint-Niklaas van iéts niet moest overtuigen, dan wel van het idee dat hij niet alleen stond.
Zag je Jef, dan zag je mensen. Heel zijn leven was hij erdoor omringd: Jef hield van mensen en mensen hielden van Jef. Donderdag stierf hij totaal onverwachts: een hartaanval tijdens het joggen. Hij werd geen zeventig. Mijn adieu aan een familieman, marxist, boekenvakker, cineast-van-onderop maar vooral ook lieve en warme man met wie het altijd fijn samenwerken was.
Er zijn weinig kameraden van wie ik me de openingszin bij een eerste ontmoeting herinner. Die van Jef zal ik nooit vergeten. Begin jaren 2000 liep ik hem tegen het lijf op de redactie van Solidair op de Lemonnierlaan in Brussel. Jef uit de Breedstraat in Sint-Niklaas stelde er als losse medewerker al eeuwen de cultuurpagina samen, ik kwam er recht van de schoolbanken binnengewaaid.
“Zijde gij ook van Sinnekloas?”, was het eerste wat hij van mij wilde weten. De chef cultuur van een marxistisch blad die over Jef Burm begon: dat had ik niet zien aankomen. Toen iRRi en Hugo een paar jaar geleden een rapversie van Burms stoffige evergreen maakten stuurde Jef me het YouTubefilmpje door. Ik woonde dan al lang in Berchem maar moest er opnieuw hard om lachen.
Jef, eigenlijk in Hamme geboren, lachte graag en veel. Toch nam hij het leven ernstig. Hij werd al jong politiek actief bij Amada, in de jaren zeventig de organisatie met de meest dadaïstische naam van Europa en vandaag vooral bekend als voorloper van de PVDA. Ook in Jef zat een gezonde portie dadaïsme. En al zeker in de tandem die hij vormde met Trees Heirbaut, de vrouw van zijn leven met wie hij vorige maand 45 jaar getrouwd was.
Ik herinner me een actie, heel lang geleden, waarbij ze een collectieve oversteek van de veel te grote betonnen Markt van Sint-Niklaas organiseerden. Daarna volgde een guerrilla picknick. Sous les pavés, le plage, maar dan in het Land van Waas: actievoeren met Jef en Trees was vaak een feest.
Buiten de regio is het weinig geweten maar samen met zijn Trees en enkele andere strijdmakkers was Jef ook hoofd, hart en handen van de vzw Singeling, de optelsom van twee culturele verenigingen: Awal Nem - cabaret in het Sint-Niklase dialect, en De Barst, dat het werk van zijn schoonvader Karel Heirbaut promoot en ontsluit. Een singeling, in het lokale dialect is dat iets tussen ‘tinteling en ‘opwinding’. Singelingen geven aan zijn stad, het was Jef zijn leven.
Sint-Niklaas was echt Jef zijn akker. Daarmee bedoel ik niet dat hij een provinciaal was. Uiteraard niet, Jef wist hoe de wereld draaide. Maar bij elke sociale strijd in het Waasland sinds de jaren zeventig stond hij op de eerste rij. Ooit maakte hij een documentaire over Boelwerf, de scheepswerf in Temse. De titel ervan zei het helemaal: De geest van de Boelman.
Die geest zat ook in hem. Als je met Jef babbelde had je het gevoel dat er een vorige generatie Sint-Niklase hemelbestormers gezellig mee de voeten onder tafel schoof: reuzen die uit de KWB waren gekomen met het idee dat een andere wereld mogelijk was. Oud-priester, stakingsleider en beeldhouwer Frans Wuytack of Boelwerflegende en vakbondsman Jan Cap bijvoorbeeld. En natuurlijk de al eerdergenoemde Karel Heirbaut, naast zijn schoonvader ook fotograaf, toneelspeler, wereldreiziger, EPO-auteur en last but not least delegee en scheepsbouwer, die in de dampende donkerte van de dubbele bodems van de ocaanreuzen van Boelwerf laste en sleep.
In Ik was nog nooit in Zelzate geweest verklapt dokter voor het volk Frans Van Acoleyen wie hem in de jaren 1970 voor het eerst sprak over het werken met asbest in die nauwe kruipholten tussen kop en kont: Karel Heirbaut uit Sint-Niklaas. Karel bezorgde hem ook een studie over asbest bij scheepsbouwers uit Vlissingen. Begeleidende commentaar: “Daar gaan we nog wat mee meemaken”.
Jef stond op de schouders van die reuzen uit de Wase arbeidersbeweging. Toen hij in 2018 het eerste PVDA-gemeenteraadslid van Sint-Niklaas werd, sprak hij dat ook uit in zijn maidenspeech: “Als we hier vandaag staan, dan is dat ook te danken aan de strijd die vorige generaties hebben gevoerd. Vandaag zetten wij het werk verder van mensen zoals Jan Cap, Jef Smet, Karel Maes en Karel Heirbaut."
"Zij hebben ons geleerd hoe je wat leeft onder de mensen kan omzetten in actie, hoe je dat theoretisch moet onderbouwen en hoe je dat moet bundelen in een organisatorische kracht die in staat is om dingen te veranderen. Vandaag werken wij verder aan de dingen waar zij de kiemen voor hebben gezaaid. Maar we doen dit niet voor onszelf, we doen dit voor onze kinderen en kleinkinderen. Daarom ben ik erg blij dat hier ook kleinkinderen van Jan Cap, Karel Maes en Karel Heirbaut bij ons zijn. Zij staan symbool voor de verbondenheid van het gebeuren vandaag met de vroegere en de toekomstige generatie.”
De boekenman die films maakte
Jef leefde verschillende levens door elkaar. Bij mij leidde dat wel eens tot gegrinnik. Dan stond ik op de Boekenbeurs in Antwerpen op de stand van EPO en stootte iemand mij aan en zei: “Zie, de bazen van de beurs.” En dan keek ik op en zag ik twee heren passeren waarvan Rode Jef er een was. Want nadat hij in de jaren 1980 en 1990 boekhandel De Groene Waterman leidde was Jef bij Boek.be terechtgekomen.
Het moet zijn dat ze ook daar zagen dat hij over een goed stel hersens beschikte want hij werd er adjunct-directeur. Dat kwam goed uit, want hij had een groot hart voor boeken. Hij had ook een uitgesproken visie op het vak en was grote voorstander van modernisering. Hij was een van de eerste mensen die me enthousiast toonde welke snufjes je allemaal in e-boeken kon stoppen. Al vroeg trok hij aan mijn mouw over podcasts. “De tijden veranderen”, zei hij dan, “je moet zoveel mogelijk crossmediaal denken.”
In 2015 kwam hij zelf naar de uitgeverij met een crossmediaal project: ‘Fuck TINA!’, een boek en een documentaire. In ‘Fuck TINA’ volgen Jef en Trees de Antwerps-Britse stand-upcomedian en de overbuur van EPO Nigel Williams als hij terug naar zijn geboortestad Bristol trekt. Het is een flashback naar de jaren waarin arbeiderswijken in achterstandswijken veranderden, Thatcher de Britse vakbonden brak en het gezamenlijk opkomen tegen uitbuiting verving door de ideologie van de ongebreidelde hebzucht en het eigen-schuld, dikke-bult.
Boek en film werden een succes. Jef ging er den boer mee op, naar vakbonden en andere middenveldorganisaties, langs volkshuizen en parochiezalen. Overal peperde hij het publiek in dat Thatcher het goed begrepen had: om liberaliseringen, privatiseringen en ontregelingen door te voeren moet je eerst komaf maken met de arbeidersbeweging. In een officieel document van Thatchers Tory’s stond ooit te lezen: “Niet het bestaan van klassen bedreigt de eenheid van de natie maar het bestaan van klassengevoelens.”
Jef gaf ook avond na avond een tweede citaat, deze keer van ijzeren Margaret zelf: “Er is niet zoiets als een collectief bewustzijn, collectieve vriendelijkheid, collectief fatsoen en collectieve vrijheid.” De aanval op de arbeidersbeweging werd ook toen al cultureel uitgevochten.
Op dat moment had Jef al een verdienstelijk oeuvre bij elkaar gedraaid, met onder andere Zwarte Boterhammen, De plastrontrekker, De Muffin Man en Man tegen Macht, docu’s waarin hij een geschiedenis van onderuit belicht, telkens vertrekkend vanuit het Waasland maar lijnen trekkend naar de rest van het land en verder.
Zelf volgde ik vooral Man tegen Macht van nabij. De documentaire uit 2014 verhaalt hoe de mannen van de Sint-Niklase vuilkar een jaar voordien geschiedenis schreven door een volksraadpleging af te dwingen. Liefst 84 procent van de opgedaagde Sint-Niklazenaren stemde tegen de geplande privatisering van hun dienst. Het stadsbestuur veegde die uitslag van tafel: de vuilkar moést voor de bijl. Het hart van Man tegen Macht zijn de getuigenissen van vuilnismannen en syndicalisten over de manier waarop ze de bevolking bij hun strijd betrokken.
“Veel politici vinden dat mensen mogen stemmen maar daarna zes jaar hun mond moeten houden", vertelde Jef in een interview dat ik van hem afnam. "Die opvatting staat voor het falen van de democratie”.
Megafoon
De bevolking wil niet alleen een stem, ze wil ook spreken: heel zijn leven is Jef Maes een megafoon geweest. De laatste jaren volgde ik vanop afstand de strijd tegen het asbeststort van bouwmaterialenbedrijf SVK in de Westerbuurt. “Zowat elke Sint-Niklase familie heeft haar asbestdode”: zo stond het in ‘Het boek van Sint-Niklaas’ van Johan Devos. EPO gaf het uit in 2018. Het stadsbestuur startte een Operatie Minimalisatie. Maar dat was buiten Jef gerekend. Samen met de buurt en zijn maten van de PVDA sleepte hij SVK voor de rechtbank en dwong hij een sluiting van het asbeststort af. Jef was een taaie. Humor en vrijheidsdrang stroomde door zijn bloed en hij zong graag van ‘Dan zal de zon schijnen, kameraad’. Maar de asbestkwestie raakte hem tot in het diepst van zijn vezels. Hij verloor zijn schoonvader Karel aan asbestkanker en vorige maand ook zijn schoonbroer Luc.
De reacties, over partijgrenzen heen, op Jef zijn plotse overlijden spreken boekdelen. Ik denk omdat mensen wisten dat zijn engagement en zijn liefde voor de kleine man (m/v/x) oprecht waren. Gisteren las ik op de Facebookpagina van TV Oost dit bericht: “Jef was een Sint-Niklazenaar met een heel groot hart voor de mensen. Hij voerde een felle strijd tegen onrecht en ongelijkheid en stond op de barricades bij enkele grote gebeurtenissen zoals de privatisering van de reinigingsdienst en de asbestvervuiling bij SVK. We wensen zijn familie en medestrijders bij de PVDA veel sterkte toe.” Het gebeurt zelden dat media ‘medestrijders’ condoleren. Maar als je over Jef spreekt wordt alles mogelijk.
‘De strijd van de mens tegen de macht is de strijd van het geheugen tegen het vergeten.’ Dat citaat van schrijver Milan Kundera prijkte enkele jaren geleden op de uitnodiging voor de voorstelling van een van zijn docu’s. Ik denk dat het met Jef net zo is. Rest in Power, makker. Ik omhels Trees en wens haar veel sterkte toe. Idem voor familie en vrienden.
