Na drie eerdere werken die het huidige tijdsgewricht genadeloos fileren analyseert Ico Maly nu hoe het begrip ‘democratie’ in enkele decennia bijna ongemerkt is getransmuteerd. Wat het resultaat was van enkele eeuwen verlichtingsdenken is verworden tot de anti-verlichting, vermomd als ‘stem van het volk’.

Democratie is per definitie universeel, voor rechts en extreemrechts geldt echter democratie alleen voor de gemeenschap die etnisch lijkt te worden bepaald. Dit identitaire kader wordt in toenemende mate overgenomen door de partijen die zich in het centrum of links daarvan bevinden.

Dat verklaart hoe het normaal wordt bevonden dat een christendemocratische minister honderden vonnissen van de rechtbank naast zich neer kan leggen. Het verklaart hoe het normaal wordt bevonden dat een Palestijnse asielzoeker, net als duizenden anderen, maanden moet wachten op de behandeling van zijn dossier en daardoor veroordeeld wordt tot een leven op straat.

Nieuws en duiding als entertainment

Het proces dat achter die ‘herschepping van de democratie’ schuilgaat heeft veel te maken met verschuivingen in de media, waar de digitale revolutie niet alleen de vorm, maar ook de inhoud heeft veranderd.

Ook de klassieke media ondergaan de wet van het algoritme en de clickbaits. The medium is meer dan ooit the message. Het format – ook en vooral van de media die de ambitie hebben ‘kwaliteitsvolle’ journalistiek te brengen – “gaat uit van gelijkwaardigheid van stemmen, eenieder heeft het recht om hun zeg te doen over de te bespreken thema’s. Dat wordt dan gepresenteerd als ‘democratisch’”.

Meer nog, de inspraak van de gasten wordt uitgezonden als ‘Duiding’ en zelfs als ‘Kwaliteit’. Op die manier wordt kennis op dezelfde hoogte geplaatst als ‘Opinie’. Een klimaatwetenschapper wordt geconfronteerd met een “politicus die zich profileert als klimaatscepticus”.

In de plaats komt het wedstrijdmodel: actualiteit als sportverslaggeving met winnaars en verliezers

Zo wordt in De Afspraak Tom Sauer, een wetenschapper die gespecialiseerd is in vredesproblematiek en kernbewapening, geconfronteerd met Navo-propagandist Theo Francken (N-VA).

Expertise kan het nooit halen tegen opinie, omdat opinie ook appelleert aan emotie en buikgevoel of zogezegd ‘gezond verstand’. Dan is het maar een stap naar ‘wat de mensen denken’.

Het format – zo schrijft Maly – heeft ook een “heel specifiek beeld geschapen van de kritische journalist als iemand die de gast heel snel en vaak onderbreekt”. Ofwel, er is geen tijd voor complexe uitleg en diepgaande analyse.

In de plaats komt het wedstrijdmodel: actualiteit als sportverslaggeving met winnaars en verliezers. De een scoort punten, de ander incasseert verlies. Een treffend voorbeeld daarvan was het interview in de studio van Terzake met Bright Adiyia, kandidaat-voorzitter van de partij Groen.

Hij vormde met Bart D’Hondt het overgebleven duo in de strijd om het voorzitterschap. De vragen die Adiyia voor de voeten kreeg gingen vooral over wat hem van zijn tegenkandidaat onderscheidde. Dat zijn uiteraard legitieme vragen, maar ze laten nauwelijks ruimte voor de politieke inhoud van de boodschap.

Aan het einde van het gesprek had de interviewer nog een valkuil voor de geïnterviewde in petto. Adiyia moest tot drie keer toe worden aangespoord om te antwoorden op de vraag of hij “Van Grieken de hand zou schudden”.

Daarmee zit de geïnterviewde klem: zegt hij ja, dan is zijn beginselvastheid te betwijfelen, zegt hij neen dan versterkt hij het beeld van de chagrijnige onverdraagzame Groene. De interviewer scoort, maar is het ook relevante informatie?

De wedergeboorte van het Vlaams Belang

De verschuiving in het medialandschap naar een “algoritmisch gedomineerde commerciële aandachtseconomie” is één van de drie bepalende elementen van de herdefiniëring van het begrip democratie.

Dit is anarchokapitalisme volgens Canadees historicus Quinn Slobodian (VPRO Tegenlicht, 22 december 2024, 22:45):

De andere zijn de “dominantie van het neoliberale kapitalisme (…) de normalisering van een herverdeling van de welvaart van het gros van de bevolking in het voordeel van een kleine elite” en een “heropleving van etnisch-cultureel nationalisme.”

Met zijn boek Toekomst in Eigen Handen (2017) kon Tom Van Grieken zich in de reguliere media als ideale schoonzoon presenteren

In verband met dat laatste is de heropleving van het Vlaams Belang een schoolvoorbeeld. In de jongste verkiezingen (federaal en lokaal) is extreemrechts er net niet in geslaagd de grootste partij te worden.

Bart De Wever en de N-VA steken zichzelf daarvoor graag de pluim op de hoed, maar de werkelijkheid is dat ze zelf voor een groot deel verantwoordelijk zijn voor de heropleving van het Vlaams Belang.

“Met haar taalgebruik heeft ze (de N-VA) het terrein geëffend waardoor de radicaliteit van het huidige Vlaams-Belang discours niet meer herkend wordt”. Met zijn boek Toekomst in Eigen Handen (2017) kon Tom Van Grieken zich in de reguliere media als ideale schoonzoon presenteren.

Inhoudelijke kennis van zaken versus oppervlakkige emotie. Screenshot VRTNWS.

Jonathan Holslag, poster boy van Terzake en De Afspraak, ondersteunde de boodschap met een lovend voorwoord en in De Standaard schreef Bart Brinckman dat Van Grieken “in zijn taal nooit te ver gaat”.

Op de nieuwsdienst van de openbare omroep is de normalisering van extreemrechts intussen compleet. Het “gematigde discours” van Van Grieken verschilt nauwelijks van dat van N-VA. Wie kan er immers tegen zijn dat een partij opkomt voor de ‘eigen identiteit’ of aandacht heeft voor de ‘eigen geschiedenis’?

Vlaamse Canon, Vlaams museum, de openbare omroep in dienst van de Vlaamse identiteit, ze zijn het glijmiddel voor het identitaire discours van het Belang. Verborgen blijft de diepe band van dat discours met de traditie van het radicale extreemrechts van “de pan-Europese beweging Generation Identity en Schild en Vrienden in Vlaanderen”.

Conner Rousseau versus Tom Van Grieken

De partij Vooruit maakte van de strijd tegen extreemrechts een belangrijk verkiezingsthema. Maar het was “vooral een electorale, en veel minder een ideologische strijd tegen Vlaams Belang”. Conner wordt uitgespeeld als het uithangbord van de partij, niet als politicus maar als influencer, of in het beste geval als politicus-influencer.

Inhoudsloze onderbreekvragen in plaats van inhoudelijk discours. Screenshot VRTNWS.

Het merk Conner wordt verkocht op Instagram en andere sociale media. “We zien hem bij zijn oma, op festivals, achter en voor de schermen van televisieshows en paddelend met vrienden.” Dit soort communicatie staat in sterk contrast met die van Van Grieken, die ook de sociale media bespeelt maar met de bedoeling een ‘ideologische gemeenschap’ op te bouwen.

Met Conner is de personalisering van de politiek in een nieuwe fase terecht gekomen

De posts van het Belang zijn politiek, ze genereren een groep aanhangers die sterk overtuigd zijn van extreemrechtse thema’s zonder die altijd als extreem te herkennen: het is ‘wat de mensen denken’.

De communicatie van Conner is gericht op het creëren van een persoonlijke band. Hij verzamelt “niet zozeer militanten om zich heen, maar fans. Die fans zijn uiteraard mobiliseerbaar tijdens verkiezingen, maar daarmee bouw je nog geen massapartij”.

Inhoudsloze influencer of politicus in plaats van een maatschappelijk project. Foto: Facebook.

Met Conner is de personalisering van de politiek in een nieuwe fase terecht gekomen. Het gevolg hiervan is dat ook de schandalen rond zijn persoon in hoge mate politieke gevolgen krijgen. Dat is natuurlijk met alle politici in heden en verleden het geval maar bij Conner valt het politieke project nagenoeg samen met de identiteit van de persoon en dat maakt hem niet alleen kwetsbaar voor echte of vermeende schandalen, het treft ook het politieke project midscheeps.

Van Grieken kon verhinderen dat zijn partij door de contacten van zijn partijgenoot Dewinter met Chinese spionnen zware politieke averij opliep. De activiteiten van Dewinter hadden volgens hem “geen enkele invloed gehad” op diens politieke praktijk.

Voor Conner was de georkestreerde campagne over zijn vermeend grensoverschrijdend seksueel gedrag bijna fataal. Door een uitgekiende video waarin hij uit de kast kwam en een zorgvuldig geregisseerd media-optreden kon hij zijn politieke vel redden, althans tot hij zich op een zatte avond in de vernieling reed.

De neoliberale staat

Francis Fukuyama, bekend van Het einde van de geschiedenis, mag – met bij ons de hulp van Guy Verhofstadt – het vaderschap opeisen van het idee dat democratie en kapitalisme twee kanten zijn van dezelfde medaille.

Vreemd genoeg beseffen we vandaag nauwelijks dat die opvatting relatief nieuw is: “in de eeuwen daarvoor werden liberalisme als economische doctrine en democratie niet met elkaar geassocieerd. Dat was een van de weinige zaken waar zowel liberalen als marxisten het over eens waren”.

Sinds de val van de Sovjetunie is het neoliberalisme, dat van enige tijd daarvoor dateert, aan een onstuitbare opmars begonnen en is het “niet langer een economisch systeem, het is een maatschappelijke ordening” die tot alle aspecten van het leven is doorgedrongen: de vermarkting van vrijwel alles, het samenleven als een voortdurende concurrentiestrijd met een toenemende kloof tussen de have en de have not tot gevolg.

Met de overwinning van Trump in de VS-verkiezingen krijgt het idee dat democratie een sta in de weg is voor het ongebreidelde kapitalisme steeds meer tractie

Dat staat in schril contrast tot ‘democratie’ zoals de denkers van de radicale verlichting zich die verbeeldden: democratie was het streven naar geluk voor zoveel mogelijk mensen.

Daarvoor was niet minder maar net meer gelijkheid nodig. Voor de neoliberale democratie zijn dat holle woorden die zwemen naar romantiek en nostalgie voor het verleden. Waar het nu op aankomt is goed en efficiënt bestuur en dat betekent in de praktijk de samenleving disciplineren met als hoogste doel vooruit te komen in de internationale concurrentiestrijd.

Als sociale rechtvaardigheid, streven naar gelijkheid, mensenrechten en de democratie zelf daarbij in de weg staan dan moeten die helaas maar wijken. Met de overwinning van Trump in de VS-verkiezingen krijgt het idee dat democratie een sta in de weg is voor het ongebreidelde kapitalisme steeds meer tractie.

Techoligarchen als Elon Musk en Peter Thiel¹, de bedenker van Paypal en het databeheerssysteem Palantir, winden er steeds minder doekjes om: de democratie is hinderlijk en staat de bevrijding van het kapitaal in de weg.

Geen herschepping maar schrapping van de democratie. De steun van Elon Musk voor de Duitse extreemrechtse AfD, een partij die flirt met het neonazisme en die hij als “enige redding voor Duitsland” beschouwt, is daarmee helemaal in lijn.

Elchardus en de antiverlichting

Mark Elchardus, columnist van De Morgen en voormalig ideoloog van de SP.A schreef het boek Reset dat de nieuwe flinksheid van Vooruit en indirect ook het bondgenootschap van die partij met N-VA een theoretische basis bezorgt.

Reset kreeg de nodige aandacht en positieve commentaren in de gevestigde media. “Opvallend” vindt Maly omdat Elchardus met zijn boek “van meet af aan pal in de antiverlichtingstraditie gaat staan”.

Elchardus’ kritiek op het individualisme is ook een kritiek op het liberalisme

“Reset past in een ideologische traditie van nieuwrechtse auteurs, zoals Alain de Benoist, die intellectuele arbeid verrichten met als doel stevige (nieuwe of oude) rechtse ideeën binnen te brengen in het publieke debat en die te normaliseren.”

Alain de Benoist, een van de coryfeeën van het Europees Nieuw Rechts is een oude bekende voor Elchardus die een lovend voorwoord schreef bij de Nederlandse vertaling van diens boek Tegen het Liberalisme.

De Reset waarvan sprake is is een afrekening met de erfenis van mei ’68 die een “Umma² van ontwortelden” heeft voortgebracht. Elchardus’ kritiek op het individualisme is ook een kritiek op het liberalisme en een samenleving waarin het ieder voor zich is.

Dat lijkt te sporen met de sociaaldemocratische traditie waarbinnen Elchardus zich nog steeds geplaatst wil zien. Maar de remedie die hij in Reset omarmt verwerpt de traditionele linkse recepten van klassenstrijd en democratische controle over de economische structuren.

Ze gaat helemaal terug op de antiverlichting: de identitaire ‘gemeenschap’ in plaats van universele mensenrechten en democratie. Dat past wonderwel in het ideologische kader van De Wever en Van Grieken.

De natie staat centraal in het denken van zowel deze heren als van Elchardus. “Het is de natie die vrijheid schenkt (…) En het is dus ook enkel de nationale identiteit die de legitimiteit verwerft om ‘de democratie’ te schragen”.

De democratie volgens Elchardus is dus een communautaire democratie, gebaseerd op ‘de natie’ als gemeenschap van individuen die geschiedenis, cultuur en waarden, kortom een identiteit delen.

In die visie zijn migranten een potentieel gevaar

“De cultureel homogene natie is een voorwaarde tot solidariteit en een gezonde democratie. Culturele homogeniteit is bovendien niet zomaar een gegeven, maar moet actief geconstrueerd worden. De nationale gemeenschap moet gecreëerd worden door het voeren van een homogeniseringspolitiek en het trekken van grenzen.”

In die visie zijn migranten een potentieel gevaar voor die homogeniteit en moeten ze daarom geweigerd kunnen worden. “We moeten het minder aantrekkelijk maken om naar hier te komen” zei Conner Rousseau een paar jaar geleden in Humo, “bijvoorbeeld door onze sociale zekerheid meer af te schermen voor nieuwkomers”.

Het is dus niet de taak van de staat om vrijheid, gelijkheid en solidariteit te garanderen voor het individu maar “een instrument te zijn van gemeenschapsopbouw. De staat wordt zo een normatieve actor die één specifiek homogeen volk schept en onderhoudt”. Net daarin ligt volgens Ico Maly het radicale van Elchardus’ hertekening van de democratie.

Wat te doen?

De democratie is ziek, misschien terminaal. De opkomst van ‘sterke mannen’ van Turkije en India tot de VS lijkt nauwelijks nog te stoppen. De diagnose is klaar, de remedie is het minder.

Ico Maly wijst terecht op de rol van de klassieke media die zich conformeren naar het model van de socials. Burgers die gedegen informatie ontberen zijn vatbaar voor fake news en de mythes die sterke mannen genereren.

Maar wat is de toekomst van die gevestigde media zelf? Toen ik een dag vóór de verkiezingen in de VS door een Antwerpse school werd uitgenodigd om het mechanisme van die stembusgang uit te leggen vroeg ik de leerlingen wat ze al wisten over Trump en de VS en waar ze hun informatie vandaan haalden.

De campussen zijn zoals vanouds broeihaarden van activisme en verzet

Het antwoord klonk: TikTok. De kennis van die nochtans zeer geïnteresseerde 17-18 jarigen, was zoals te verwachten, zeer beperkt. Zij zijn de burgers en kiezers van morgen.

Het kan tot cynisme, hopeloosheid en apathie leiden. Apathie is net wat het neo-liberale establishment goed uitkomt met “There is no alternative’. Besparen, besparen, besparen, Bart De Wever zegt het uitdrukkelijk: “Er is geen alternatief.”

Maar het is niet al kommer en kwel. Honderdduizenden jongeren komen overal ter wereld op straat uit protest tegen de genocide in Gaza.

Het klimaat mobiliseert oud en jong, en het bewustzijn groeit dat met het kapitalisme een klimaatramp onvermijdelijk is.

De campussen zijn zoals vanouds broeihaarden van activisme en verzet.

De wereld kantelt, het zal van ons afhangen in welke richting.

Ico Maly. De herschepping van de democratie. EPO, Antwerpen, 2024, pp. ISBN 978 9462 6751 48

Deze recensie werd overgenomen van het Salon van Sisyphus.

Notes: