Op de begrafenis van filmmonument Ernst Lubitsch (To be or not to be) zei filmmaker William Wyler tegen zijn collega Billy Wilder “No more Lubitsch”. De regisseur van Some Like it Hot reageerde prompt met “Worse. No more Lubitsch films.” Die gedachte overviel ons bij de dood van David Lynch (1946-2025). Alleen, Inland Empire, zijn laatste bioscoopfilm dateert uit 2006. Dus “No more Lynch movies” gaat al even mee. Ook al bleven verhoopte projecten en de terugkeer van TV-reeks Twin Peaks (2017) de illusie voeden dat het anders kon.
Het geeft aan dat het oeuvre van David Lynch niet als verleden tijd werd ervaren. De films van de Amerikaanse filmregisseur zijn en blijven immers even intens, briljant, knettergek, macaber en verontrustend als bij hun release. Keer op keer klonk en klinkt de boodschap van Twin Peaks: “I have no idea where this will lead us, but I have a definite feeling it will be a place both wonderful and strange.” Wonderlijk en vreemd, dat gold voor de man – een surrealist die balanceerde op de grens van mainstream en avant-garde – en zijn universum.

David Lynch
“Het leven zit vol verrassingen” (The Elephant Man)
Als visionair liet Lynch ons ook alle hoeken van zijn verbeelding zien. De wereld achter de radiator van Eraserhead (1977), de “I’m not an animal! I’m a human being” schreeuw van underground melodrama The Elephant Man (1980), de gruwel en gewelddadigheid onder het ‘normale’ Amerika in Blue Velvet (1986) en Twin Peaks (1989-1991), de amour fou die levens turbulent maakt in Wild at Heart (1990), de vleesgeworden nachtmerrie Lost Highway (1997), de bochtige emo road movie The Straight Story (1999).
Allemaal vintage David Lynch. Een weg die leidt naar een absoluut meesterwerk: Mulholland Drive (2001). Deze neo-noir voert ons mee naar de duistere onderbuik van Hollywood en biedt ons volgens Lynch “de kans je te verliezen in een andere wereld”. Een surrealistische droomwereld die onder je huid kruipt. En die je net zoals de personages opzadelt met de vraag ‘wat gebeurt er?’. Een vraag die niet beantwoord wordt. Ook niet beantwoord kan worden. Want Lynch wil ons geen dingen laten begrijpen maar (aan)voelen. Hij wil niets verklaren maar alles doen beleven.

Eraserhead
“Het is een vreemde wereld” (Blue Velvet)
Ook omdat de wereld vreemd en onbegrijpelijk is. “This whole world’s wild at heart and weird on top!” roept Lula (Laura Dern) uit in Wild at Heart. Het surrealisme van Lynch flirt met het absurde maar is vooral heel intuïtief. “Some thoughts are just more interesting than others. I’ll have an idea to go get a cup of coffee, for instance. Or for a scene in a film. Or for making a chair. This is why daydreaming is so important to me. All the thoughts just flow” zei David Lynch.
Humor is de sleutel tot het universum van deze regisseur die films maakt over het vreemde dat deel uitmaakt van het leven. Wie rationele verklaringen zoekt en enkel intellectuele ernst ziet in Blue Velvet, Wild at Heart, Mulholland Drive en Inland Empire komt uit bij emotieloos cynisme, pretentieuze bravoure en innerlijke leegte. Maar wie humor ontwaart in de exuberante beeldtaal en de wrede, bizarre wereld van Lynch beseft dat de ‘meester van het vreemde’ niet zozeer wil verbluffen maar vermaken met zintuiglijk en emotioneel surrealistisch entertainment.

Blue Velvet
“Gek toch hoe geheimen reizen” (Lost Highway)
Kortom, film kijken is bij David Lynch ‘an experience’. De visionair maakt films naar zijn eigen beeld. Ze bevatten verscheidene lagen en werken op meerdere niveaus. Je kan ze beschouwen als een bizarre circusattractie, een emotionele ervaring met directe reactie. Je lacht of huilt, je bent verbaasd of ontzet.
Maar je kan de films ook zien als een puzzel. Een mysterie dat je aanzet om beelden te verbinden, geluiden te plaatsen en (psychologische of semiotische) verklaringen te zoeken. Of je kan in het spektakel opgaan. Genieten van de manier waarop Lynch geluid en muziek gebruikt, widescreen beelden vult met uitvergrote details, perverse seksualiteit ensceneert en de realiteit tot surrealistische proporties opblaast.

Lost Highway
“Het is allemaal een illusie” (Mulholland Drive)
Zoveel is zeker: films van David Lynch kan/moet je blijven kijken of herbeleven. Een avontuur dat je kan starten met het filmessay Lynch/Oz van de Zwitserse documentairemaker Alexandre O. Philippe (Leap of Faith, Chain Reactions, You can call me Bill). Een speelse en boeiende documentaire die vertrekt van David Lynchs fascinatie voor de klassieker The Wizard of Oz om surrealistische cinema te linken aan Technicolor dromen. Daarover spraken we Philippe tijdens Film Fest Gent.
In Lynch/Oz link je de imaginaire landschappen van The Wizard of Oz (1939) en David Lynch. Wil je daar iets meer over vertellen?
Alexandre O. Philippe: “Aan de basis ligt mijn passie voor Lynch. Hij is een héél belangrijk filmmaker, waarschijnlijk de belangrijkste Amerikaanse surrealist. Over honderd jaar spreekt men nog altijd over zijn films. Mijn favorieten zijn Lost Highway en Mulholland Drive. Ik hou van zijn bizarre personages, bevreemdende sfeer, parallelle werelden en zwarte humor. De cinema van Lynch is, in tegenstelling tot wat vaak gezegd wordt, niet cryptisch maar toegankelijk en onderhoudend”.

Inland Empire
“De uilen zijn niet wat ze lijken” (Twin Peaks)
Erg Amerikaans ook. Films als Blue Velvet leggen de nachtmerries bloot die schuilen onder iconische beelden en popcultuur.
“Dat aspect boeit me al langer, maar je kan natuurlijk geen film over Lynch maken, gewoon, omdat je een film over Lynch wil maken. Je moet iets nieuws introduceren. De verbanden tussen The Wizard of Oz en het oeuvre van Lynch waren wel al gelegd, maar nog niet in een film. Laat ik in die rabbit hole duiken, dacht ik.”
“Uiteraard nam ik eerst contact op met Lynch, al wist ik dat hij niet zou meewerken; hij praat niet graag over zijn werk. Hij maakte me inderdaad meteen duidelijk dat een uitgebreid gesprek, zoals ik had met William Friedkin voor Leap of Faith (2019), er niet in zat. Geen probleem, ik kies toch liefst telkens voor een andere insteek.”
In de film laat je zes critici en filmmakers Lynch en The Wizard of Oz verbinden: Amy Nicholson, John Waters, Karyn Kusama, Rodney Ascher, David Lowery en het duo Justin Benson en Aaron Moorhead. Daarbij wordt Lynch gecast als een soort Dorothy: iemand die is opgegroeid in het Amerikaanse Midwesten en dankzij fantasie de yellow brick road richting artistieke vrijheid volgt.
“Ik ontwikkelde het scenario en de structuur op basis van wat die sprekers me aanreikten. Met het openingssegment van criticus Amy Nicholson duiken we in de geest van Lynch. Waarna Rodney Ascher wijst op de Americana-droombeelden die de filmmaker deelt met The Wizard of Oz, de film die in de woorden van Lynch ‘al decennia mensen laat dromen’.”
“De puzzel schoof verder automatisch in elkaar met mijmeringen over de beelden, motieven en thema’s. Ik zie mijn films niet als documentaires, het zijn films over film. Films over de mysteries van cinema, de werking van film, de manier waarop film inwerkt op onze hersenen.”

Mulholland Drive
“Het slechtste aan oud zijn is je herinneren dat je jong was” (The Straight Story)
Lynch/Oz is naast een denkoefening vooral een emotionele trip.
“Mijn filmessays zijn meer spel dan analyse. Het gaat me niet om uitleggen of verhelderen, eigenlijk wil ik het mysterie juist vergroten. Ik duik graag in creatieve processen en daar spelen per definitie mysterieuze mechanismen. Op de vraag waar ideeën ontstaan, zou Lynch zeggen: ze komen uit die kamer, vanachter dat gordijn.”
“Een boutade, maar ook weer niet. Peilen naar bedoelingen en rationele verklaringen vind ik zinloos, wat mij interesseert is hoe we collectief emotioneel reageren op films. Dat heeft te maken met hoe filmmakers visueel en narratief aansluiting vinden bij onze gevoelens en angsten.”
The Wizard of Oz blijft fascineren.
“Dat komt omdat de film gaat over de Amerikaanse droom, de Amerikaanse nachtmerrie, het idee thuis weg te gaan en ons voorbij de regenboog te begeven. Een typisch Amerikaans concept. Het verbaast me niet dat mensen zich aangesproken voelen door, en filmmakers terugkeren naar, het avontuur van het meisje uit het hart van Amerika dat vertrekt en dan verlangt om terug te keren.”

Twin Peaks
“In de hemel is alles in orde” (Eraserhead)
“Iedereen heeft een eigen band met The Wizard of Oz, maar die van John Waters, verantwoordelijk voor het meest persoonlijke hoofdstuk, en Lynch vertonen overeenkomsten. Ook al vertalen ze hun verwantschap filmisch op totaal andere wijze. Niet onbelangrijk is dat ze de film zagen als kind, terwijl ik al twintig was bij mijn eerste kennismaking. Het meest onder de indruk was ik toen van het visuele effect. Dorothy die na de zwart-wit intro een deur opent waardoor we een Technicolor wereld ontdekken. Wat een trip!”
“De rode schoenen, de dubbelgangers, de wind, al die motieven vielen me op, maar vooral dat kleurrijk universum bleef fascineren. Lynch/Oz wil aangeven dat er veel interpretaties mogelijk zijn, maar dat die vooral verbonden zijn met jeugdherinneringen én iets zeggen over de impact van film. In die zin gaat het ook over de mysteries van het creatieve proces, hoe het onderbewustzijn bij filmmakers werkt.”

The Straight Story
Overwoog u Oz/Lynch als titel?
“Nee, Lynch/Oz klinkt beter en David Lynch vormde het uitgangspunt. Maar het is natuurlijk een kip-of-ei-verhaal. In een ander universum en met een andere tijdsopvatting, wie weet.”
Lynch/Oz van Alexandre O. Philippe. USA, 2022, 108’. Met Amy Nicholson, John Waters, Rodney Ascher, Karyn Kusama, David Lowery, Aaron Moorhead. Scenario Alexandre O. Philippe. Beschikbaar op dvd/blu-ray: import, Janus Contemporaries.
“He put images on the screen unlike anything that I or anybody else had ever seen – he made everything strange, uncanny, revelatory and new. And he was absolutely uncompromising, from start to finish. We were very lucky to have had David Lynch.”
Martin Scorsese

David Lynch