Hoe wist Trump een trend te keren die hem als verliezer bestempelde en zichzelf naar voor te schuiven in de laatste fase van de campagne? Deze atypische figuur, met zijn groteske voorstellen en sensationele ideeën, had tot dan toe reeds alle voorspellingen overhoop gegooid.
Tegen zwaargewichten als Jeb Bush, Marco Rubio en Ted Cruz, die bovendien de resolute steun van het Republikeinse establishment hadden, zag bijna niemand hem winnen in de voorverkiezingen. Toch verpletterde hij zijn tegenstanders en liet hij hen verpulverd achter.
Diep onbehagen
Sinds de financiële crisis van 2008 (waar we nog steeds niet van zijn hersteld) is niets meer hetzelfde. Burgers zijn diep teleurgesteld. De democratie als model heeft geloofwaardigheid verloren, en politieke systemen zijn tot in hun wortels door elkaar geschud.
De overwinning van een zo onorthodoxe kandidaat als Trump is een ware aardbeving
In Europa hebben electorale aardbevingen zoals de Brexit zich vermenigvuldigd, en traditionele partijen verkeren in een crisis. Tegelijkertijd zien we de opkomst van extreemrechtse bewegingen (zoals in Frankrijk, Oostenrijk en de Scandinavische landen) of van anti-establishment en anticorruptiepartijen (zoals in Italië en Spanje). Het politieke landschap is drastisch veranderd.
Dit fenomeen heeft ook de Verenigde Staten bereikt, een land dat in 2010 al een vernietigende populistische golf kende met de opkomst van de Tea Party. De opkomst van miljardair Donald Trump in het Witte Huis zet deze trend voort en vormt een electorale revolutie die geen enkele analist had voorzien.
Hoewel de tweedeling tussen democraten en republikeinen in stand blijft, betekent de overwinning van een zo onorthodoxe kandidaat als Trump een ware aardbeving.
Zijn directe, volkse stijl en zijn manicheïstische[1] boodschap spraken de laagste instincten van bepaalde maatschappelijke groepen aan en verleenden hem een aura van authenticiteit in de ogen van het meest teleurgestelde deel van het rechtse electoraat.
Hij zag beter dan wie ook de groeiende kloof tussen politieke, economische, intellectuele en media elites en de conservatieve kiezersbasis
Voor velen die zich irriteren aan ‘politieke correctheid’ en vinden dat ze niet vrij kunnen spreken zonder te worden beschuldigd van racisme, is Trumps ‘vrijuit spreken’ over Latino’s, immigranten en moslims een verademing.
De Republikeinse kandidaat wist wat we een ‘opstand van de basis’ kunnen noemen, te benutten. Hij zag beter dan wie ook de groeiende kloof tussen politieke, economische, intellectuele en media elites enerzijds en de conservatieve kiezersbasis anderzijds. Zijn fel anti-Washington en anti-Wall Street retoriek vond vooral weerklank bij blanke kiezers die weinig onderwijs genoten en door de globalisering verarmd zijn.
Controversiële ideeën
Het is belangrijk te benadrukken dat de boodschap van Trump niet te vergelijken is met die van een Europese neofascistische partij. Hij is geen conventionele ultrarechtse politicus. Hij omschrijft zichzelf als een “conservatief met gezond verstand”, en zijn positie binnen het politieke spectrum bevindt zich aan de rechterkant van rechts.
Als miljardair en razend populaire reality-tv-ster is Trump geen anti-establishmentfiguur, laat staan een revolutionair. Hij bekritiseert niet het politieke model zelf, maar de politici die het hebben geleid. Zijn retoriek is emotioneel en spontaan, gericht op instincten en gevoelens in plaats van op rede of logica.
Hij spreekt tot dat deel van de Amerikaanse bevolking dat ontmoedigd en ontevreden is geraakt, en richt zich op mensen die moe zijn van de traditionele politiek en de elite. Trump belooft eerlijkheid in het systeem te injecteren en nieuwe namen, gezichten en houdingen te introduceren.
Het is belangrijk te benadrukken dat de boodschap van Trump niet te vergelijken is met die van een Europese neofascistische partij
De media hebben uitgebreid aandacht besteed aan enkele van zijn meest aanstootgevende en bizarre uitspraken en voorstellen. Zo beweerde hij dat alle illegale Mexicaanse immigranten “corrupt, crimineel en verkrachters” zijn. Hij stelde voor om 11 miljoen illegale Latino-immigranten te deporteren door hen in bussen naar Mexico te sturen.
Ook stelde hij een grensmuur voor van 3.145 kilometer, geïnspireerd door Game of Thrones, die valleien, bergen en woestijnen zou doorkruisen om immigranten uit Latijns-Amerika tegen te houden. De kosten van dit project, geraamd op 21 miljard dollar, zouden volgens hem door Mexico worden gedragen.
Verder kondigde Trump aan dat hij alle moslimimmigranten de toegang tot de Verenigde Staten zou verbieden. Hij viel ook de ouders van Humayun Khan, een Amerikaanse soldaat die in 2004 in Irak omkwam, met grote felheid aan.
Daarnaast stelde Trump dat het traditionele huwelijk tussen een man en een vrouw “de basis van een vrije samenleving” is en bekritiseerde hij de uitspraak van het Hooggerechtshof die het homohuwelijk als grondwettelijk recht erkent.
Hij steunde conservatieve wetten voor “religieuze vrijheid” die het mogelijk maken diensten te weigeren aan LHBT-personen. Bovendien ontkende Trump het bestaan van klimaatverandering, die hij afdeed als een “leugen bedacht door de Chinezen” om de Amerikaanse maakindustrie minder concurrerend te maken.
Zeven redenen
Dit hele scala aan verontrustende en absurde uitspraken is, zoals gezegd, uitgebreid verspreid door de dominante media. Niet alleen in de Verenigde Staten, maar wereldwijd. Een belangrijke vraag die velen zich echter stelden, was: hoe kan een politicus met zulke controversiële ideeën toch een groot publiek trekken onder Amerikaanse kiezers, waarvan duidelijk niet iedereen gehersenspoeld kan zijn?
Zijn kritiek op de globalisering sloeg aan bij veel kiezers
Er moest iets anders spelen. Om die vraag te beantwoorden, moest de muur van desinformatie doorbroken worden en werd het volledige programma van de Republikeinse kandidaat geanalyseerd. Daarbij kwamen zeven fundamentele punten naar voren die door de grote media grotendeels genegeerd werden.
Ten eerste heeft Trump direct de confrontatie gezocht met de media en hen openlijk bekritiseerd. Hij moedigde zijn aanhangers tijdens campagnebijeenkomsten aan om journalisten uit te jouwen en noemde de pers “oneerlijk” en “corrupt”. In een van zijn tweets verklaarde hij dat hij met 20 procent voorsprong op Hillary Clinton zou staan als de media hem eerlijk zouden behandelen.
Hij trok persaccreditaties in van grote mediabedrijven zoals The Washington Post, Politico, Huffington Post, BuzzFeed. Hij durfde zelfs kritiek te uiten op Fox News, de grote zender van rechtse propaganda, ondanks het feit dat deze hem sterk steunde als favoriete kandidaat.
Ten tweede sloeg zijn kritiek op de globalisering aan bij veel kiezers. Volgens Trump heeft de economische globalisering de Amerikaanse middenklasse vernietigd. Hij wees erop dat de afgelopen vijftien jaar meer dan 60.000 fabrieken in de VS zijn gesloten en bijna vijf miljoen goedbetaalde industriële banen zijn verdwenen.
Daarnaast presenteert Trump zichzelf als een fervent protectionist. Hij pleitte voor hogere invoertarieven op alle geïmporteerde goederen en verklaarde dat de VS zich zouden terugtrekken uit handelsverdragen zoals NAFTA en TPP, die hij schadelijk achtte voor de Amerikaanse maakindustrie.
Vooral in regio’s zoals de Rust Belt, het “roestgordelgebied” in het noordoosten van de VS, waar fabrieksluitingen en werkloosheid een zware tol eisten, vond deze boodschap veel weerklank.
Trump heeft beloofd de sociale voorzieningen ongemoeid te laten
Ten vierde verzet Trump zich tegen neoliberale bezuinigingen op het gebied van sociale zekerheid. Veel Republikeinse kiezers, slachtoffers van de economische crisis van 2008 of ouder dan 65 jaar, zijn afhankelijk van de sociale zekerheid (pensioen) en Medicare (zorgverzekering) die door president Barack Obama werden ontwikkeld en die andere Republikeinse leiders willen afschaffen.
Trump heeft beloofd deze sociale voorzieningen ongemoeid te laten, medicijnprijzen te verlagen, te helpen bij het oplossen van dakloosheidsproblemen, de belastingdruk voor kleine belastingbetalers te hervormen en de federale belasting af te schaffen die 73 miljoen huishoudens met lage inkomens treft.
Als vijfde punt stelt Trump voor, tegen de arrogantie van Wall Street, de belastingen aanzienlijk te verhogen voor managers van hefboomfondsen die fortuinen verdienen. Hij steunt ook het herstel van de Glass-Steagall-wet.
Deze wet, die in 1933 tijdens de Grote Depressie werd aangenomen, scheidde de traditionele banken van investeringsbanken om te voorkomen dat de eerste betrokken zouden raken bij risicovolle investeringen. Het volledige financiële systeem is uiteraard fel gekant tegen het herstel van deze maatregel.
Op het gebied van buitenlands beleid wil Trump hiernaast een alliantie aangaan met Rusland om effectief de Islamitische Staat (ISIS) te bestrijden. Hiervoor zou Washington echter de annexatie van de Krim door Moskou moeten erkennen.
Tot slot is Trump van mening dat, gezien de enorme staatsschuld van de Verenigde Staten, het land niet langer over de middelen beschikt om een willekeurig interventiebeleid in het buitenland te voeren. De VS kan niet langer vrede opleggen tegen elke prijs.
In tegenstelling tot meerdere zwaargewichten binnen zijn eigen partij en als logische consequentie van het einde van de Koude Oorlog, wil Trump de NAVO hervormen. Hij verklaarde: “Er zal nooit meer een automatische garantie zijn van Amerikaanse bescherming voor NAVO-landen”.
Nieuw tijdperk
Al deze voorstellen doen niets af aan de onaanvaardbare, verwerpelijke en soms misselijkmakende uitspraken van de Republikeinse kandidaat die breed zijn uitgemeten door de grote dominante media. Maar ze helpen wel beter te begrijpen waarom hij zoveel succes heeft.
In 1980 bracht de onverwachte overwinning van Ronald Reagan bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen de wereld in een cyclus van veertig jaar neoliberalisme en financiële globalisering.
Een wereld stort in, en dat veroorzaakt een duizelingwekkend gevoel van onzekerheid
De overwinning van Donald Trump vandaag zou ons kunnen doen belanden in een nieuwe geopolitieke cyclus, waarvan het gevaarlijke ideologische hoofdkenmerk – dat we overal zien opduiken, en in het bijzonder in Frankrijk met Marine Le Pen – ‘identitair autoritarisme’ is.
Een wereld stort in, en dat veroorzaakt een duizelingwekkend gevoel van onzekerheid.
Dit artikel verscheen eerder op Le Monde Diplomatique (Spaanse versie).
Ignacio Ramonet is voormalig hoofdredacteur van Le Monde Diplomatique.
Note:
[1] Manicheïsme: alles wordt gezien als een strijd tussen twee tegengestelde krachten, zoals goed en kwaad, licht en duisternis. (nvdr)