Als ik nieuwsprogramma’s op de televisie opzet of de kranten opensla, dan lijkt het soms wel alsof er in Vlaanderen maar één iemand is die economie heeft gestudeerd: Stijn Baert. Als er een politicoloog aan het woord komt, is dat opvallend vaak Carl Devos, en als er iets over oorlogsdreiging gezegd moet worden, dan worden we telkens weer onderricht door Jonathan Holslag.

Het lijkt alsof kranten en televisieprogramma’s wanneer ze op zoek gaan naar zogenaamde experts, een beroep doen op een kleine groep van usual suspects. Maar hoe word je nu precies expert in de media? Om dat na te gaan deed ik een klein onderzoek en ben ik alle gasten die in 2024 aan bod kwamen in het duidingsprogramma De Afspraak op de VRT gaan tellen.

Echokamer

Wat blijkt? Wie veruit het vaakst mogen komen aanschuiven aan tafel zijn andere journalisten. Zo waren Isolde Van den Eynde van Het Laatste Nieuws en Isabelle Albers van De Tijd de meest gevraagde gasten, elk maar liefst tien keer.

Hannes Heynderickx en Liesbeth Van Impe van Het Nieuwsblad verdeelden hun beurten met respectievelijk acht en zes optredens. Opvallend is ook dat Ivan De Vadder vijf keer te gast was in dit programma, dat hij op vrijdag zelf presenteert.

In tegenstelling tot de journalist die het programma presenteert en die neutraliteit moet verbeelden door zich als onwetend op te stellen, worden journalisten die als gast in een praatprogramma zitten geacht om expertise te hebben, voor duiding te zorgen en ook de rol van opiniemaker te vertolken.

De expertise die journalisten verondersteld worden te hebben, is vaak tweevoudig. Enerzijds worden ze verondersteld te weten “wat er lééft”, anderzijds worden zij verondersteld te weten “hoe de media werken”. Op basis van die expertise kunnen ze dan inschatten of een politicus met een bepaalde uitspraak of met een bepaald beleid zal “kunnen scoren”.

Los van het feit dat politieke verslaggeving op die manier steeds meer op sportverslaggeving begint te lijken en bijzonder ideologieblind wordt, werkt dit soort van duiding vaak als een zelfvervullende voorspelling. De journalisten bepalen namelijk gewoon zélf hoe de media werkt en daarmee ook wat ‘er leeft’.

Praatprogramma’s met mensen uit de media die praten met mensen uit de media over mensen uit de media zijn op die manier vaak vooral een echokamer waarin journalisten steeds bevestiging van hun eigen overtuigingen horen.

Het beeld van de expert

Het onderonsje van journalisten creëert een zelfversterkend effect, maar moet ook ergens gevoed worden. Kijken we naar de gasten die het meest gevraagd zijn, maar die niet als journalist werken, dan zijn dat Jonathan Holslag en Rik Torfs met elk zes deelnamen, op de voet gevolgd door Roger Housen, met vijf deelnamen. Wie zijn deze mensen?

Rik Torfs is wellicht het typevoorbeeld van een media-expert. Hij is hoogleraar kerkelijk recht, voormalig politicus voor CD&V en voormalig rector van de KU Leuven. Maar wanneer hij in een programma te gast is, is hij gewoon te gast als Rik Torfs. Hij is iemand die, zoals Ico Maly het beschrijft in zijn boek De herschepping van de democratie, “goed is in het etaleren van het beeld van de expert.”

Dit soort experts, zo schrijft Maly verder, “bezitten de nodige geloofsbrieven om als expert door te gaan, maar hebben zelf zelden onderzoek gedaan over het specifieke thema dat aan bod komt. Ze spreken in eerste instantie als vaste opiniemaker.”

Wie zijn deze mensen?

De rol van Torfs bestaat er met andere woorden niet in om bepaalde academische kennis in het debat binnen te brengen. Ze bestaat erin om gezagdragend te zijn en een wereldbeeld dat de gevestigde orde verdedigt van een zekere objectieve schijn te voorzien.

Andere zogenaamde experts van het type Torfs zijn mensen zoals Mia Doornaert, Tinneke Beeckman of Maarten Boudry. Ze passen goed in zowel de op sensatie gerichte media-formats als de dominante ideologie en mogen daarom het beeld van expertise vertolken over zo ongeveer alle onderwerpen.

Het militair-industrieel complex

Van een net iets andere orde is Jonathan Holslag. Naast burgemeester van Tienen en docent internationale politiek aan de VUB is Holslag onder andere ook gastdocent aan de hoogste opleiding voor generaals van de NAVO. In het verleden was hij bijzonder adviseur van eerste vicepresident van de Europese Commissie Frans Timmermans.

Hoewel hij er ook niet voor terugschrikt om zijn mening over van alles en nog wat in de media te brengen en zelfs het voorwoord schreef voor het boek van Tom Van Grieken, wordt hij toch vooral gevraagd als expert op vlak van defensie en geopolitiek. Dat zijn onderwerpen waar hij weldegelijk academisch onderzoek naar doet.

Alleen vertolkt Holslag in zijn media-optredens niet noodzakelijk de academische consensus voor zover die al bestaat binnen zijn discipline. Hij vertolkt zijn eigen specifieke standpunt dat niet geheel toevallig dicht aansluit bij de groeiende politieke consensus voor toenemende militarisering van de samenleving.

Dat stemmen die pleiten voor een militarisering van de samenleving graag geziene gasten zijn in onze media, zien we ook aan het feit dat Roger Housen de derde meest gevraagde niet-journalist is in De Afspraak. Housen is voormalig kolonel en was als militair onder andere actief in voormalig Joegoslavië en Afghanistan.

Dat iemand met die achtergrond pleit voor meer investeringen in het leger mag geen grote verrassing zijn.

Het coöpteren van experts

In Manufacturing Consent doet Noam Chomsky uit de doeken hoe de machthebbers ook heel bewust ‘experts’ van het type Holslag of Housen creëren.

“De dominantie van officiële bronnen wordt verzwakt door het bestaan van zeer respectabele, niet-officiële bronnen die afwijkende standpunten met groot gezag naar voren brengen. Dit probleem wordt aangepakt door het proces van “coöpteren van experts”.

De macht is maagdelijk wit, al de rest is ‘gekleurd

“Dat wil zeggen, hen op de loonlijst zetten als consultants, hun onderzoek financieren en denktanks organiseren die hen rechtstreeks in dienst nemen en helpen hun boodschappen te verspreiden. Op deze manier kan vooringenomenheid worden gestructureerd en kan de aanvoer van experts worden beïnvloed in een richting die gewenst is door de overheid en ‘de markt’.”

Dat gebeurt vanuit de militaire tak, maar net zo goed vanuit andere takken van de industrie. Zo zetelen de CEO’s van Exmar, BASF Antwerpen en SONACA in de raad van bestuur van de zogenaamd onafhankelijke denktank Itinera. Zij zorgen ervoor dat iemand als Marc De Vos in naam van deze denktank nog steeds in praatprogramma’s zoals De Afspraak optreedt als zogenaamd expert en zodoende de vertolking van hun belangen een zweem van objectiviteit kan meegeven.

Wiens expertise?

Expertise is niet neutraal. De keuze wiens expertise je aan bod laat komen, is dan ook niet onschuldig.

In het algemeen is het zo dat wie veel macht en middelen heeft, ook meer macht en middelen heeft om een heleboel experts op te leiden die goed passen in de volgens een commerciële logica opererende media-formats.

Terwijl liberale denktanks zoals Itinera makkelijk hun weg vinden naar de kranten en de televisiestudio’s, is dat voor vakbonden vaak veel moeilijker. Waar de expertise van generaals heel veel aan bod komt in onze media, komt die van het zorgpersoneel veel minder aan bod. Stemmen uit het Zuiden komen in onze Vlaamse media al helemaal niet aan bod.

Het is dan ook bijzonder ironisch dat wanneer wij op DeWereldMorgen deze stemmen wél aan bod laten komen, dat vanuit de mainstream weleens afgedaan wordt als ‘niet neutraal’. De macht is maagdelijk wit, al de rest is ‘gekleurd’. In een medialandschap waarin neutraliteit al te vaak synoniem staat voor het napraten van de macht, is er meer dan ooit nood aan onbeschaamd geëngageerde journalistiek die doet wat het moet doen, en dat is: de macht bevragen, bekritiseren en alternatieven onderzoeken.