Zingen, dansen en acteren zijn voor Noémie Merlant gewoon leuke creatieve activiteiten wanneer ze als zeventienjarige haar eerste stappen zet als fotomodel in Parijs. Dat wordt een pijnlijke en ontnuchterende ervaring want de buitenwereld reageert stoïcijns wanneer ze aangeeft seksueel misbruikt te zijn door een fotograaf. “Het voelde alsof men zei ‘welkom in de wereld van volwassenen, je bent een vrouw nu’ en de schouders ophaalde,” aldus Merlant.

Noémie Merlant (rechts) in Portrait d’une jeune fille en feu van Céline Sciamma

Portret van een jonge actrice

Schoorvoetend begint ze te acteren in zowel theaterstukken als televisie- en bioscoopproducties. Na het spraakmakende Le ciel attendra (2016) van Marie-Castille Mention-Schaar gaat het plots snel voor Noémie Merlant. Met Portrait de la jeune fille en feu (2019), A Good Man (2020), Les Olympiades (2021), L’innocent (2022), Baby Ruby (2022), Tàr (2022), Une année difficile (2023), Lee (2023) en Emmanuelle (2024) maakt ze naam.

Bekroningen bij de Césars, Lumière en Antoni Gaudí Awards volgen. Na de vingeroefening Mi iubita, mon amour (2021) ontplooit Merlant haar regietalent nu verder met het knotsgekke én geëngageerde Les femmes au balcon. Tijdens het filmfestival van Cannes krijgt ze omwille van haar barokke filmstijl door critici het etiket feministische, Franse (Pedro) Almodóvar op gekleefd. De punkfabel surft op de #MeToo beweging maar vooral de kleurrijke personages betoveren het publiek.

Noémie Merlant in Les Olympiades van Jacques Audiard

Flamboyante nachtmerrie

Regisseur Jacques Audiard wees er ons naar aanleiding van Les Olympiades al op, “Noémie Merlant heeft komisch talent”. Als actrice. Maar evengoed als regisseur van een romantische komedie die op absurd grappige wijze, flirtend met de grenzen van de wansmaak, thema’s als misogynie, seksueel misbruik en vrouwelijke solidariteit aansnijdt. Vintage #MeToo maar de aanklacht wordt op smaak gebracht door een portie humor en een snuifje fantasie.

Centraal staan drie vrouwen. Camgirl Ruby (Souheilia Yacoub), schrijfster Nicole (Sanda Codreanu) en Marilyn Monroe vertolkende actrice Elise (Merlant) kijken tijdens een hittegolf vanop hun balkon naar (en fantaseren over) hun overbuur, een half ontkleed rondlopende modefotograaf (Lucas Bravo). Hun verbeelding ontspoort, de werkelijkheid nog meer en de film volgt door resoluut realisme los te laten. Resultaat is een prettig gestoord vrouwenportret dat heel kleurrijk patriarchaal geweld en vrouwelijke vrijheid in de verf zet.

Dit soort prettig gestoorde cinema zie je helaas nog zelden

Les femmes au balcon is bizar en grappig maar gaat ergens over en laat je met een goed gevoel de bioscoopzaal verlaten. Dit soort prettig gestoorde cinema zie je helaas nog zelden en herinnert aan het extremisme en de uitbundigheid van de jonge Pedro Almodóvar. Genre Entre Tenieblas en Matador.

Noémie Merlant: “Bedankt voor het compliment, ik hou van Almodóvar. Van zijn humor en zijn vermogen om ons anders naar dingen te doen kijken. Films maken is  voor mij de wereld een spiegel voor houden waarin alles zichtbaar wordt op ongewone, ongecomplexeerde wijze. Dat Les femmes au balcon je prettig gestoord lijkt ligt aan het feit dat we esthetisch en inhoudelijk risico’s nemen. Buiten de platgetreden paden treden.”

Les femmes au balcon van en met Noémie Merlant

Een gevoel als voedingsbodem

Ging je daarbij uit van een thematiek of van een sfeer?

Een combinatie van de twee. Aan de basis van het project ligt een reële emotie die ik deel met mijn filmpersonage Élise, een slecht gevoel in een relatie dat leidt tot een bewustwording, en mijn eigen vlucht naar vrienden toen ik in zo’n situatie verkeerde. Ik leefde op dat moment een tijdje met enkel vrouwen samen en dat was een opluchting. Het voelde alsof mijn lichaam bevrijd was omdat ik niet langer moest bevallen, omdat er niet langer een mannelijke blik aanwezig was.

Ook de dialogen verliepen anders. We praatten vrijuit over onze ervaringen en trauma’s. Ik ben als zeventienjarig model seksueel misbruikt door een fotograaf en voelde de nood om tot een soort catharsis te komen. Want ik werd wel geloofd toen ik mijn ervaring vertelde maar men minimaliseerde alles, beschouwde het niet als een probleem. Dat gegeven en mijn ervaring wou ik evoceren in Les femmes au balcon. Samen met het gevoel van solidariteit en bevrijding die het samenleven met enkel vrouwen gaf. Een emotie die ik nooit gekend had.

Toen we vrijuit over onze trauma’s spraken deden we dat met humor. Zo creëerden we een afstand die hielp om ons los te maken van schuldgevoelens en zo vooruitgang te maken in het verwerkingsproces. Ik wou deze ervaring delen met een publiek en kwam daarbij uit bij genrefilm. Ik hou van Aziatische cinema, van hun sfeervolle en kleurrijke stijl. Maar ook van Almodóvar en zijn exuberante manier om genres te mixen en kleurrijke vrouwelijke personages te creëren. Dat is de stijl die ik wou, aangevuld met het principe dat in een film die gaat over vrijheid alles mogelijk moet zijn. Het opzet was inhoudelijk en vormelijk grenzen te overschrijden.”

Weg van de clichés en de beperkingen.

“Ja, ik wil vrouwen en hun verhalen niet opsluiten in vakjes. We kijken vanuit het perspectief van Nicole, een beginnend schrijver die haar stem en stijl nog zoekt. Ze heeft zin om van alles te doen en Les femmes au balcon volgt haar in het verlangen genres en emoties te vermengen in zowel het echte leven als in literatuur. Zo ben ik zelf ook: lachen en huilen zijn met elkaar verbonden.”

Les femmes au balcon van en met Noémie Merlant

Vrouwen op een balkon

In de openingsscènes op het balkon slaat humor snel om in gruwel.

“Voor mij was alles toegelaten maar dat wil niet zeggen dat er geen reflectie aan verbonden is. We openen bewust met een romantische komedie, want daar dromen de vrouwen op het balkon van, maar de realiteit is anders en daarom duiken we ook meteen in de horror.”

De wervelende camerabeweging doet de kijker duizelen.

“De openingsscène, die haast een pre-generiek scène is, maakt de kijker duidelijk wat hem/haar te wachten staat. Het is een knipoog naar een van mijn favoriete films, Rear Window, en geeft ook aan dat de blik belangrijk is in Les femmes au balcon. Bij Alfred Hitchcock speelt een fotograaf ook een rol, wordt er gekeken naar een haast naakte danseres op een terras en zijn de hokjes aan de overkant verbonden met mysterie en moord.

Het idee was met onze film eerst binnen te dringen in het appartement van de vrouwen, in hun intimiteit. Om dan de camera te draaien en te richten op de fotograaf die hen uitkleedt met zijn blik. Het begin van de film is een soort waarschuwing voor de kijker: de kans bestaat dat je verrast zult zijn door wat je gaat zien.”

Naast voyeurisme introduceer je ook meteen spektakel en enscenering.

“Het element spel en acteren. Les femmes au balcon wil aangeven dat kijken en verlangen niet het probleem zijn, dat doen vrouwen namelijk ook, maar wel dat er grenzen overschreden worden en een verlangen wordt opgelegd aan iemand anders. Het is niet aan vrouwen om het verlangen van mannen te managen. Ik wou ook spelen met het personage van Ruby, die mede door de warmte zin heeft om topless rond te lopen. Daarmee geeft ze aan dat dit een ongewone film is. Ik hoop dat de toeschouwer aan het slot dit onbeschroomd topless rondlopen als normaal gaat zien.”

Op dat moment zijn de mannelijke personages uit beeld verdwenen.

“Wanneer de vrouwen aan het slot samen over straat lopen zijn de mannen niet uit het beeldkader geweerd, ze worden naar de achtergrond verwezen. Eigenlijk toon ik daar een soort droom, een universum waarin vrouwen ongecompliceerd zichzelf kunnen zijn. Daar had ik mannen kunnen integreren maar we besloten dicht bij de schrijfster en haar wereld, haar blik, te blijven.”

Les femmes au balcon van Noémie Merlant

De problemen beginnen, zoals de openingsscène waarschuwde, wanneer mannen opduiken en de male gaze overneemt.

“Bij het schrijven van het scenario stelden we ons de vraag of we bij de dystopische droom/nachtmerrie van Nicole, Ruby en Elise zouden blijven of toch een man met exemplarisch goed gedrag zouden introduceren. We besloten echter die politiek correcte insteek te vermijden. Omdat toeschouwers ook wel weten dat niet alle mannen zo zijn. Maar vooral ook omdat de groteske stijl en de humor die ik voor ogen had eerder vraagt om larger than life figuren dan om complexe, positieve personages. Karikaturen helpen om ons gedrag in vraag te stellen. Uit eigen ervaring weet ik dat niet enkel mannen grenzen overschrijden maar wel dat zij dit het vaakst doen.”

Je wil dat de kijker zichzelf in vraag stelt.

“Tot mijn verbazing herkenden veel van mijn mannelijke vrienden zich in de scènes die draaien rond misbruik binnen het huwelijk. ‘Ik denk dat ik binnen onze relatie mijn vriendin ook zo onder druk heb gezet’ kwamen ze me vertellen. Dat soort bewustwording is belangrijk en kan dingen doen veranderen. Een niet belerende, humoristische benadering helpt.”

Het is ook belangrijk dat het misbruik niet tot het beroepsleven beperkt blijft maar ook binnen relaties gesitueerd is.

“Op beide gebieden wordt het nog te veel als normaal ervaren. Les femmes au balcon wil onderstrepen dat we ons eigen verlangen zomaar niet mogen projecteren op anderen, dat er meer dialoog en begrip moet zijn. Zowel voor meisjes van achttien als voor mijn tantes van zeventig moet het mogelijk zijn dat ze gerespecteerd worden wanneer er ‘nee’ wordt gezegd. Daarom vond ik het cruciaal dat niet enkel de verkrachting van de fotograaf, die verschrikkelijk is, ter sprake kwam maar ook de chantage en het misbruik binnen een relatie.”

Les femmes au balcon van Noémie Merlant

Erfenis van de auteurcinema

In de filmwereld, en de Franse post-Nouvelle Vague auteur cinema droeg daar zeker een steentje aan bij, werd ‘grenzen verleggen’ in functie van kunst een alibi om misbruik te normaliseren.

“Klopt. Toen in ik mijn filmcarrière begon had de tirannieke, almachtige regisseur nog een onaantastbaar statuut en heiligde het zogenaamde artistieke doel nog de middelen. Het was alsof de regisseur een goddelijk statuut heeft en de dingen enkel ontstaan door zijn toedoen en via het forceren van acteurs. Maar ondertussen is er toch wel wat veranderd.

Door mee te werken aan films als Portrait de la jeune fille en feu, Les Olympiades, Tàr en Lee zag ik dat het ook anders kan. Dat er gewerkt kan worden met een andere dynamiek, waarbij acteurs medewerkers zijn en er samen iets gemaakt wordt. Ik stelde vast dat ik zelf creatiever werk wanneer ik me meer gerespecteerd en betrokken voel. Zo geef ik juist meer in het besef dat ik zelf kan beslissen over mijn lichaam en dat men naar me luistert.”

Want zoals in de ruimere samenleving volstaat het niet dat vrouwen het woord krijgen en dingen bespreekbaar worden, er moet ook echt geluisterd worden.

“Dat is het. Respect en communicatie versterken ook het creatieproces. Wanneer je naar films van de zogenaamde goddelijke auteurs kijkt zie je dat daar vaak hetzelfde beeld terugkeert. Terwijl wanneer er in openheid en samenwerking gecreëerd wordt, wanneer zoals vandaag de dag andere mensen zich kunnen uitdrukken, ontstaat een grotere verscheidenheid en rijkdom. Zo ontstaan er meer en nieuwere ideeën waardoor de kijker nog sterker verrast kan worden. Ik heb de indruk dat er vandaag de dag nog meer opwindende zaken gebeuren dan voorheen in de Franse auteur cinema.”

Les femmes au balcon van en met Noémie Merlant

Team Sciamma – Merlant

Je acteerde al voor Céline Sciamma maar bij Les femmes au balcon is ze je co-scenariste.

“Sinds Portrait de la jeune fille en feu zijn we goede vriendinnen en spreken we met elkaar over onze projecten. Toen ze mijn idee voor deze film hoorde bood ze aan om mijn scenario te lezen. En alhoewel een romantische komedie niet haar ding is bleek ze zo gefascineerd dat ze mee wou schrijven.

Céline is in het echte leven heel grappig en ze had dus wel voeling met de humor die ik introduceer. Ze heeft niet getracht dingen op te dringen maar me gestimuleerd om zo ver mogelijk te gaan met wat ik voor ogen had. We brachten uren door met het zoeken naar zaken die nog niet verteld of gedaan waren. En vooral: we hebben ons ontzettend geamuseerd.”

Dat plezier straalt ook af van de film. De look en het ritme zijn uitbundig.

“Ik hou van kleuren dus ik wou iets dat kleurrijk was en flirtte met de grenzen van de goede smaak. Wansmaak is voor vrouwen een manier om wat vrijheid te vinden. We worden te vaak gevraagd om braaf en netjes te blijven. Ik wou als vrouw en filmmaker risico’s nemen, op het gevaar af dat er dingen mislukten, en dat was het basisprincipe wat betreft vorm en inhoud.

Dat we ver wilden gaan wil niet zeggen dat er niet over nagedacht is. De Marilyn Monroe look van Elise is natuurlijk symbolisch en verwijst naar zowel de mishandelde vrouw als naar de male gaze.  Een archetype dat we via haar vriendinnen wilden bevrijden. Ruby gaat ver in de maquillage en de kledij, wat ook weerspiegeld wordt in de kleurrijke decors en bizarre objecten. Zowel de nadrukkelijk muziek, een mengeling van genres en stijlen, en de frenetieke fotografie flirten bewust met de overdaad. We wilden een uitbundige toon.

Voor de individuele scènes was het vaak zoeken naar een juiste balans, elke take was anders en bood de kans om tijdens de montage dingen te balanceren. Dat was niet altijd evident want er zijn natuurlijk zowel grappige als tragische momenten. Wat ons leven als vrouw weerspiegelt. We beleven pijnlijke zaken maar we trachten via humor vooruit te gaan en te blijven dromen.”

Noémie Merlant in Emmanuelle van Audrey Diwan

Warmte en licht

Je ziet en hoort meteen dat er een hittegolf heerst in Marseille.

“Het is de stem van Céline die de warmte aankondigt. Die hitte was dramatisch belangrijk. Wanneer het licht fel is, lichamen zweten en de lucht drukkend is heeft dat impact op de personages. Ik wilde ook een parallel trekken tussen een hitte verbonden met de klimaatcrisis, met iets dat gaat exploderen, en de vrouwen die op ontploffen staan. De aarde is zo ook een personage dat leidt tot reflectie. Wanneer het klimaat ter sprake komt en er geopperd wordt dat de aarde zich wreekt zegt Nicole ‘nee, de aarde verdedigt’ zich. De aarde heeft zijn tolerantiegrens bereikt. Net zoals de vrouwen in de film.”

Het felle licht heeft iets onwerkelijk, iets extreem.

“Ik woon drie jaar in Marseille en het licht, de warmte en de zee creëren een bijzondere sfeer die vrijheid en uitbundigheid uitstraalt. De stad bevat ook dat tikkeltje ‘too much’ dat past bij Les femmes au balcon. De zee heeft ook een kracht en het is geen toeval dat de vrouwen erdoor getransformeerd worden.”

Noémie Merlant in Portrait de la jeune fille en feu van Céline Sciamma

Plezier en keuzes

Persoonlijk vind ik het nogal confronterend om bij het uitschrijven van interviews mijn eigen stem te horen. Hoe is het om als regisseur jezelf als actrice bezig te zien?

“Ik bekijk mezelf als primaire materie, als een instrument. Door me te dissociëren heb ik geen probleem om opnames te herbekijken en evalueren tijdens de montage. Zo kan ik perfect en zonder gêne bepalen wat werkt en wat niet. Als actrice tracht ik een film van binnenin te voelen en samen te werken met de andere actrices en acteurs. Dat helpt me om als regisseur de juiste afstand en betrokkenheid te bewaren.”

Wat zijn de beslissende elementen bij je keuze voor een project als filmmaker of actrice?

“Goede vraag. Ik denk dat het eerste punt is dat ik het gevoel moet krijgen dat het maken van de film plezier gaat opleveren. Niet dat we niet gaan werken, ik werk graag hard, maar dat het werken is met mensen die aangenaam en respectvol zijn. En dat het gaat over zaken die heel menselijk zijn. Wat niet wil zeggen dat het perse realistisch dient te blijven. Integendeel: ik hou ervan dat dromen deel uitmaken van een film. Om terug te komen op dat plezier: ik voel me goed wanneer ik kan samenwerken met mensen die risico’s nemen en zin willen geven aan ons leven.”

Gent, 11 oktober 2024

LES FEMMES AU BALCON van Noémie Merlant. Frankrijk, 2024, 104’. Met Noémie Merlant, Souheila Yacoub, Sanda Codreanu, Nadège Beausson-Diagne. Scenario Noémie Merlant Pauline Munier & Célinne Sciamma. Muziek Uèle Lamore. Fotografie Evgenia Alexandrova. Montage Julien Lacheray. Distributie Cinéart. Release 11 december 2024.