Hij stookte rellen op in Groot-Brittannië, pleitte onomwonden voor een staatsgreep in Bolivia, zette X in als campagnemachine voor Donald Trump en zal nu dus aan het hoofd komen te staan van het ministerie voor overheidsefficiëntie.

Dat een enorme hoeveelheid economische, mediatieke en politieke macht nu schaamteloos zal samenvallen in één persoon, zegt iets over de staat van de democratie in de Verenigde Staten. Maar het zegt ook iets over de figuur Elon Musk.

Wie is Elon Musk? pic.twitter.com/GrK0niquIG

— Seppe De Meulder (@SeppeDeMeulder) November 13, 2024

Hoe is Musk zo rijk geworden?

Elke miljardair stelt zichzelf graag voor als selfmade man, maar dat strookt zelden of nooit met de werkelijkheid. Ook niet bij Elon Musk.

Musk houdt van hard werken, hij kan er uren naar kijken

Musk groeide op in Zuid-Afrika ten tijde van de apartheid. Zijn vader was consultant, projectontwikkelaar en eigenaar van een smaragdmijn nabij het Tanganyikameer. Met andere woorden, vanaf zijn geboorte was hij van gegoede komaf.

Om van veel geld belachelijk veel geld te maken, is het natuurlijk essentieel dat er hard gewerkt wordt, maar daar heeft Musk natuurlijk personeel voor. Musk houdt van hard werken, hij kan er uren naar kijken. Tesla, het bedrijf van Musk, doet er alles aan om de lonen zo laag mogelijk te houden en weigert daarom vakbonden te erkennen. In Zweden leidde dat tot een grote staking.

Vaak wordt aangenomen dat miljardairs misschien niet zelf voor hun geld gewerkt hebben, maar beloond worden voor hun briljante ideeën, die ze dan door anderen laten uitvoeren. Ook dat is meestal een mythe. Tesla werd niet opgericht door Musk, maar door Martin Eberhard en Marc Tarpenning, twee ingenieurs die verantwoordelijk zijn voor het denkwerk.

Overheidssteun

Wat Musk ter beschikking heeft gesteld voor Tesla is niet zijn ongelooflijke intelligentie, maar eenvoudigweg zijn geld. En zelfs dat heeft hij eigenlijk niet zelf bijeengesprokkeld. Volgens econoom Mariana Mazzucato, auteur van De ondernemende staat, hebben zijn bedrijven minstens vijf miljard dollar aan subsidies opgestreken.

In de kredietcrisis hielp de overheid Tesla door het diepste dal heen met een lening van 465 miljoen dollar. Kort daarvoor was het SpaceX dat profiteerde. Na drie mislukte raketlanceringen stond zijn lievelingsonderneming op de rand van de afgrond. Toen kwam NASA over de brug met een contract van 1,6 miljard dollar. “I love NASA,” was Musks reactie. “Jullie zijn toffe gasten.”

 

Dit bericht op Instagram bekijken

 

Een bericht gedeeld door Sander Barrez (@sander.barrez)

Het verhaal van Musk is daarmee een prima voorbeeld van de omschrijving van het kapitalisme die Grace Blakeley geeft in haar boek Aasgierkapitalisme. In plaats van een groot aantal kleine spelers die op een vrije markt concurreren door te innoveren, krijg je een aantal heel grote spelers die vooral inzetten op netwerken en het beïnvloeden van beleid in hun voordeel.

Soeverein heerser

Het is niet alleen zo dat Musk voor zijn economische activiteiten afhankelijk is van overheidsbeleid. Overheidsbeleid is ook in toenemende mate afhankelijk van de economische activiteiten van Musk. Wanneer NASA astronauten naar en van het internationale ruimtestation wil vervoeren, is het SpaceX dat dit mogelijk maakt.

Toen Rusland in 2022 een grootschalige invasie in Oekraïne lanceerde, was een van de eerste doelen om de internettoegang uit te schakelen. Door Oekraïne toegang tot Starlink te geven, zijn satelliet-internetdienst, hield Musk de strijdkrachten van het land op een kritiek moment in de strijd. Later in het conflict besloot Musk echter de Oekraïense toegang tot Starlink weer te beperken — om pogingen te dwarsbomen om Russische troepen op de Krim aan te vallen.

Musk gedroeg zich met andere woorden — zelfs zonder formeel politieke macht te hebben — als een soeverein heerser die een grotere impact heeft op het geopolitieke schaakbord dan de leiders van veel landen. “We will coup whoever we want! Deal with it,” zo liet hij optekenen na de staatsgreep in Bolivia in 2019. Het land heeft enorme lithiumreserves, een belangrijk mineraal voor de productie van elektrische voertuigbatterijen.

Overheidsbeleid is ook in toenemende mate afhankelijk van de economische activiteiten van Musk

In zijn dromen reikt zijn macht nog veel verder. Zo gelooft hij rotsvast in een toekomst waarin hersenimplantaten de mensheid een upgrade kunnen geven en de ruimte gekoloniseerd wordt. “Het volgende, echt grote ding is om een zelfvoorzienende stad op Mars te bouwen en daar de dieren en wezens van de aarde naartoe te brengen,” zo verklaarde hij bij Time toen het tijdschrift hem uitriep tot persoon van het jaar.

De switch

In het verleden stonden de meeste techgiganten vaak aan de kant van de Democraten. Ook Musk verklaarde in november 2020 nog dat hij van plan was om op Joe Biden te stemmen, net zoals hij voordien Hillary Clinton en Barack Obama had gesteund. Op korte tijd maakten hij en zijn collega’s in Silicon Valley echter één voor één de switch naar Trump.

Daar zijn verschillende oorzaken voor aan te wijzen. Naar eigen zeggen zijn ze vooral geshockeerd door “de waanzinnige vermogensbelastingen” die de Democraten willen invoeren. Ze vinden het “catastrofaal” hoe Joe Biden de cryptosector en artificiële intelligentie, waar ze zelf zoveel geld in pompen, reguleert. Trump belooft die regulering in te trekken.

Wellicht heeft één en ander ook te maken met de economische opkomst van China. Ze vrezen de concurrentiestrijd met de Chinese techindustrie te gaan verliezen en willen een president die vastberaden is om voor hen te vechten: fight fight fight! Trump belooft alles op alles te zetten om de opkomst van China te stoppen, onder meer met invoerheffingen van 60 procent op Chinese producten.

Ze geloven in een wereld waarin mens en machine samensmelten tot een soort van supermens

Tenslotte is er ook een belangrijke ideologische evolutie. Wat ooit begon met een soort naïef geloof dat technologie een oplossing voor alle problemen zou kunnen bieden, is ondertussen ontwikkeld tot een ‘transhumanistische’ ideologie die de techbro’s steeds dieper in extreemrechts vaarwater doet belanden.

Transhumanisme

“Transhumanisten,” legt Jurgen Masure uit in een zeer lezenswaardig artikel op Knack, “hebben hun eigen heilige drie-eenheid: superintelligentie, superlang leven en supergeluk.” Ze geloven in een wereld waarin mens en machine samensmelten tot een soort van supermens, een ideaal dat eng veel lijkt op dat van de Übermensch.

Democratie is in hun ogen vooral vervelend, een rem op de vrije realisatie van hun geniale plannen. Zo is Trump zijn running mate, J.D. Vance, fan van de blogger Curtis Yarvin. Als prominente stem binnen de zogenaamde Dark Enlightenment droomt hij van een “technomonarchie” en vindt hij dat Amerika stilaan verlost moet worden van haar “dictatorfobie.”

Achter de retoriek over ‘innovatie’ en ‘slimme oplossingen’ gaat een extreem autoritair wereldbeeld schuil

Ook Peter Thiel, voormalig zakenpartner van Elon Musk bij PayPal, die de campagne van Vance financierde, liet eerder al optekenen dat kapitalisme en democratie volgens hem niet meer te verzoenen zijn. Het is niet de democratie die volgens hem het redden waard is.

Alle middelen goed

Die vervelende democratie moet aan banden worden gelegd, regulering moet op de schop en de Amerikaanse overheid moet in de eerste plaats de opkomst van Chinese bedrijven stoppen. En om dat te bereiken, zijn voor Musk en zijn kompanen alle middelen goed.

Niet alleen pompten ze massaal veel geld in de campagne van Trump. De grenzen van het toelaatbare werden opgezocht, met giften voor mensen die potentiële kiezers aanbrengen in de strijdstaten en pendelbusjes naar kieskantoren. Musk zette het personeel van zijn eigen bedrijven in om campagne te voeren vanuit zijn eigen campagnehoofdkwartier in Pennsylvania.

Na de overwinning van Trump steeg het aandeel van Tesla met maar liefst 15 procent

Het sociale medium X vormde hij om tot een campagne-instrument. Hij streamde live een urenlang gesprek met Trump, fake news en deepfakes van Harris kregen een boost, en accounts van politieke tegenstanders werden zomaar van het platform gehaald.

Kettingzaag in sociale uitgaven

Die inzet zal nu ongetwijfeld beloond worden. Na de overwinning van Trump steeg het aandeel van Tesla met maar liefst 15 procent. Musk heeft zijn geld op Trump gezet en 20 miljard euro gewonnen, zo vat De Tijd het samen.

Musk verbergt niet dat hij zijn zakelijke agenda meebrengt in het vormgeven van beleid. Hij pakt ermee uit. Op dit moment lopen er twintig onderzoeken naar activiteiten van Musks firma’s – zoals het lozen van potentieel vervuilend afvalwater op de SpaceX-site in Texas. Als Musk voorstelt om het milieu-agentschap af te schaffen, is hij daar meteen van verlost.

Tijdens de campagne verklaarde hij dat hij maar liefst 2.000 miljard dollar wil besparen. Dat is ongeveer een derde van het federale budget. Het doet denken aan de Argentijnse president Javier Milei die campagne voerde met een kettingzaag, waarmee hij in de uitgaven voor publieke diensten en sociaal beleid wil snijden.

Samen met Vivek Ramaswamy zal Musk nu het nog op te richten ministerie voor overheidsefficiëntie gaan leiden. “Samen zullen deze twee geweldige Amerikanen de weg vrijmaken voor mijn regering om de bureaucratie van de overheid te ontmantelen, buitensporige regelgeving te schrappen, te snoeien in onnodige uitgaven en de federale agentschappen te herstructureren,” aldus Donald Trump daarover in een persbericht.

De verbeelding democratiseren

Wat dit alles aantoont, is niet alleen hoe de Verenigde Staten van Amerika steeds meer opschuiven in de richting van een openlijke oligarchie. Het leert ons ook hoe achter de retoriek over ‘innovatie’ en ‘slimme oplossingen’, waar mensen als Elon Musk mee uitpakken, een extreem autoritair wereldbeeld schuilgaat.

Wie de democratie wil beschermen zal de macht van mensen zoals Musk moeten breken

Er wordt weleens — niet geheel onterecht — gezegd dat we te kampen hebben met een crisis van de verbeelding, maar ondertussen zijn mensen zoals Elon Musk volop bezig met een wereld te scheppen die zich schikt naar hun radicale verbeelding. Waar het op aankomt, is die verbeelding — en vooral de macht om ze in de praktijk om te zetten — te democratiseren.

Nu — onder andere met de opkomst van AI — de middelen waarover zij beschikken zo richtinggevend worden voor de toekomst van de mensheid, is het steeds duidelijker dat wie de democratie wil beschermen, hun macht zal moeten breken.