Leven in Cuba in 2024: reisindrukken en ervaringen

Het is niet de eerste maal dat ik rondreisde doorheen de prachtige groene landschappen, heuvels en glooiingen van het gebied dat bekend staat als de streek waar vele van de beroemdste revolutionaire leiders voor het eerst het licht zagen: Cespedes, de Castro's, Antonio Maceo, Calixto Garcia om er maar enkele te noemen.

Van alle regio's die ik van Cuba heb gezien, blijft dit grillige oostelijke gebied het meest mijn hart beroeren. De statische pracht en interne stabiliteit van Holguín, de ingetogen alledaagsheid van het provinciaalse Bayamo, hoofdstad van de provincie Granma en het broeierige stadsleven van Santiago de Cuba vormden op deze twee reizen opnieuw het kader van mijn wederwaardigheden, gesprekken en soms ook confrontaties met het Cubaanse volk.

Deze keer nam ik er in augustus ook een weekje Guardalavaca bij, hét vakantieoord van de Oriente, waar op het idyllische Playa Esmeralda een viersterrenhotel de afwisseling vormde voor mijn verblijven in de vele casas particulares van de genoemde steden.

Voor mij betekent reizen naar Cuba een terugkeer in de tijd. Ik behoor niet tot de orde der toeristen voor wie alles pico bello geregeld hoeft te zijn en die altijd op zijn wenken gediend moet worden; integendeel, ik geniet van de onvoorspelbaarheid en ongedwongenheid van een Cubaanse dag die het mogelijk maakt om met eender wie gesprekken aan te knopen over de thema's die op dat moment in mij opborrelen en ik vind het fijn om op fietstaxi's en in koetsen me te laten voortbewegen op het tempo van onze verre voorouders.

Niets moet, alles kan, als je, toerist zijnde, tenminste de moeite neemt om écht tijd te maken voor de mensen en de dingen om je heen. Na slechts een vijftal dagen Cuba valt haast ogenblikkelijk - samen met de jetlag - alle in de heimat opgekropte stress van mij af en zend ik foto's huiswaarts die mij het commentaar opleveren minstens vijf jaar te zijn verjongd.

Dat het niet goed gaat met het Cubaanse volk, is een open deur intrappen

Dat het niet goed gaat met het Cubaanse volk, is een open deur intrappen. Dit maakt dat het aangename subjectieve gevoel te kunnen vertoeven in een menselijkere sociale sfeer al gauw wordt bezwaard met de vele nefaste realiteiten die het leven van de gemiddelde Cubaan bepalen.

Gezien het feit dat ik in Bayamo twee weken inleefde in een Cubaanse familie, werd ik deze keer meer dan vroeger geconfronteerd met de penibele stand van zaken. Want waar loopt het niet fout in Cuba, zou men kunnen stellen.

Het alledaagse leven wordt meedogenloos beïnvloed door twee constante tegenslagen: 1) de apagones, ofwel de bijna dagelijkse stroompannes, en 2) de galopperende inflatie en de hoge prijzen voor levensmiddelen en andere noodzakelijke basisgoederen zoals detergenten, hygiënische producten en elektronica.

Het viel mij deze zomer op hoeveel Cubanen er lomer en vermoeider uitzien dan pakweg twee jaar geleden. Sinds de doortocht van de Orkaan Ian (eind september 2022) en net daarvoor de ontploffing van de grote ruwe-olietank te Matanzas (5 augustus) zijn de stroomonderbrekeningen op het eiland chronisch te noemen en maken ze een geordend sociaal en economisch leven uiterst moeilijk.

Sindsdien heeft de staat nog niet genoeg kwaliteitsvol petroleum kunnen inslaan om de elektriciteitsvoorziening zeker te stellen. Aldus raken mensen niet uitgeslapen waardoor ze vaker geprikkeld en minder alert zijn.

De zo typische Cubaanse manier om ongedwongen bij vrienden en buren langs te gaan, komt onder druk te staan. De kleine kantjes van de Cubaan komen steeds meer naar voren. Het afkondigen van de tijdstippen waarop de stroompannes zullen plaatsvinden, brengt hierbij weinig zoden aan de dijk, al is het beslist te prefereren boven volledige chaos.

Je moet in Cuba alle zeilen bijzetten om het huishouden nog rond te krijgen

Je moet in Cuba alle zeilen bijzetten om het huishouden nog rond te krijgen, de kinderen van eten te voorzien en de was en de plas te kunnen doen. Spannende of romantische feuilletons en films kunnen zomaar onderbroken worden en ijskasten van de ene dag op de andere hun inhoud zien bederven.

De stroompannes zetten in dit hete Caraïbische land de zenuwen en het gezinsleven op scherp. Wie het zich niet kan veroorloven zelfoplaadbare lampen en ventilatoren te installeren bij stroompannes, gaat beroerde avonden en nachten tegemoet.

Ikzelf maakte in Bayamo enkele nachten mee waarbij de stroom voor een paar uur uitviel en voelde me de dagen erop ronduit slecht. Eigenlijk mag het een wonder heten dat de geplaagde Cubanen een verwende westerling als ik vriendelijk bejegenen.

Ik kan met de hand op mijn hart beweren dat ik, op de zeven reizen die ik de jongste jaren naar het socialistische eiland ondernam, slechts één maal te maken heb gekregen met een onvriendelijke opmerking naar mijn persoon toe.

Cubanen moeten bij de aardigste mensen ter wereld worden gerekend en blijven naar vreemden toe voorkomend en joviaal.

Het beroemde Cubaanse bonnenboekje of libreta volstaat niet voor de gemiddelde Cubaan om het einde van de maand te halen

Het beroemde Cubaanse bonnenboekje of libreta volstaat niet voor de gemiddelde Cubaan om het einde van de maand te halen. Zowel wat betreft het aantal producten erop als de hoeveelheid van elk afzonderlijk product, is er niet veel meer van te bikken.

Enkele vaste bestanddelen zoals bonen, suiker, rijst, koffie, bakolie en zeep staan nog steeds op het 'boekje', maar in nog meer gerantsoeneerde hoeveelheden. Vlees, vis en rum zijn van de lijst afgehaald. Deze noodzakelijke Cubaanse voedingsmiddelen moet men trachten te vinden buiten de gewone winkels (bodega's), namelijk in de beruchte 'MLC-winkels' (moneda libre convertible), waar alleen mensen met een dollarbankkaart aankopen kunnen doen.

Daarnaast zijn er de boerenmarkten en particuliere verkopers in de stad. Deze laatste verkooppunten vragen echter vaak zeer hoge prijzen voor goederen zoals tomaten, eieren, kip, vlees of vis, nadat ze deze eerst rechtstreeks en relatief goedkoop bij lokale en regionale boeren hebben ingekocht.

Om de zaak onverbloemd te stellen: men koopt vijftien eieren op de zwarte markt tegen de prijs van ... de gemiddelde Cubaanse pensioenuitkering. Muriel, een kinderopvoedster van 45 jaar uit Santiago de Cuba, zegt het volgende over de sinds de grote pandemie (2020 - 2022) steeds erger wordende levenskost:

"We worden betaald in pesos maar alle betalingen die ertoe doen hangen af van de beschikking over een vreemde munt"

"De zaak is van een grote absurditeit, we worden betaald in pesos maar alle betalingen die ertoe doen hangen af van de beschikking over een vreemde munt. Vroeger waren er zo goed als geen mensen die over de straat schuimden naar voedselresten of bedelden om een aalmoes, nu komt men ze regelmatig tegen."

"De mensen worden steeds bozer over het feit dat er maar geen verbetering in hun situatie komt. Jongeren zien in dit land geen toekomst meer en trachten koste wat het kost te emigreren. Ik hou mijn hart vast voor wat nog gaat komen."

In een gezellig restaurant op de pittoreske Marqueta van Holguín, de voornaamste ontmoetingsplaats voor toeristen aldaar, vroeg ik – wat naïef - een jonge dienster naar haar eigenlijke job, verkeerdelijk denkend dat zij opdiende om wat bij te verdienen.

"Ben je gek", zei ze wat gespeeld verontwaardigd, "ik heb een diploma van onderwijzeres, maar daar ben ik niets mee als ik ga werken voor de staat, dus daarom ben ik hier vast in dienst en kan ik veel meer verdienen. Ik denk er niet aan om in een school te aan de slag te gaan."

Alejandro, een dierenarts van 48 jaar met een lange staat van dienst op het platteland, vertelde mij in Bayamo: "Ik kan met het loon van de staat niet meer rondkomen en daarom rijd ik nu rond als fietstaxichauffeur. Ik vind het spijtig, maar ik moet mijn gezin te eten te geven."

Deze getuigenissen zijn er maar een paar uit een lange reeks en brengen mij tot het volgende besluit: Cuba maakt de ergste existentiële crisis door in zijn revolutionair bestaan. De Cubaanse staat heeft het niet onder de markt om de grootse verworvenheden van het socialistische project te vrijwaren tegen de achtergrond van de al meer dan 60 jaar durende en nog door Biden verscherpte economische en financiële blokkade.

Het land ziet af, de mensen klagen openlijk. Jammer genoeg moet men vaststellen dat de maatregelen die sinds de dood van Fidel Castro zijn genomen in de richting van meer marktwerking en privé-initiatief teneinde 'een duurzaam socialisme' uit te bouwen tot nog toe niet het verhoopte resultaat hebben gebracht.

Er is een klasse van speculanten en ondernemers ontstaan waarvan niet genoeg terugvloeit naar de gemeenschap

Er is een klasse van speculanten en ondernemers ontstaan waarvan niet genoeg terugvloeit naar de gemeenschap. Mensen met familie of vrienden in het buitenland, bepaalde ondernemers en uitbaters van casas particulares (bed & breakfast, nvdr) kunnen nog het hoofd boven het water houden, maar voor de anderen is het zeer zwaar om de touwtjes nog aan elkaar te knopen.

De leerkrachten, dokters, politiemensen, en andere staatswerknemers en –arbeiders, het geraamte van het socialistische project, proberen vol te houden maar velen onder hen hebben aan motivatie ingeboet. Het is deze groep waar het werk in een collectief, de solidariteit en de zelfopoffering, alle zo typisch voor een socialistisch bestel, zware klappen krijgen te incasseren.

Daartegenover ontwikkelt zich in de schaduweconomie een nieuwe klasse die gedijt bij woekerwinsten tegen de achtergrond van het inflatiespook. Met duizenden per maand trekken gekwalificeerde Cubanen weg uit hun land, meestal via Nicaragua en Mexico richting de Verenigde Staten. Het stemt me droef te moede.

Wat wel nog grotendeels in Cuba op hetzelfde peil als vroeger staat, me dunkt, is de kwaliteit van de bediening en het entertainment in de grote hotels aan de meest toeristische playa's van het land. In Guardalavaca was alvast mijn verblijf in het viersterrenhotel op Playa Esmeralda een schot in de roos.

Ik was er twee jaar eerder al geweest, en het verblijf was al net zo onderhoudend als de eerste keer. Een ruim aanbod van vis, vlees en allerhande lekkernijen uit de Cubaanse keuken stond nog steeds op het menu, de cocktails lekker en gemaakt van natuurlijk vruchtensap met heerlijke rumsmaken, de bediening vriendelijk en arbeidslustig met oog voor detail, het avondentertainment van zeer hoog niveau met Cubaanse son en trova en natuurlijk veel dans, de kamers ruim, comfortabel en met prachtige zichten op de weelderige planten- en bomengroei van het prachtige strand.

Zoals de vorige keer verkneukelde ik me in het Franse taalgebruik van de Québécois die ook deze keer in groten getale waren neergestreken en dat wat weg heeft van het sappige chti-dialect uit de films met Dany Boon.

Ik zou de lezer willen aanraden: bezoek Cuba! Het is een letterlijk adembenemende ervaring. Maar hou wel rekening met de harde omstandigheden waarin de gewone Cubaan dient te leven. Respecteer het land en zijn mensen en u zal zeer veel terugkrijgen!

Gunnar Vergauwen is leraar zedenleer aan het Maerlant Atheneum te Blankenberge.