“Als je je ‘neutraal’ opstelt tegenover situaties van onderdrukking kies je de kant van de onderdrukker”, aldus Zuid-Afrikaans bisschop Desmond Tutu die in 1984 de Nobelprijs voor de Vrede kreeg.

DeWereldMorgen veroordeelt de recente aanvallen van Hamas tegen Israëlische burgers, maar ziet die niet los van 75 jaar staatsterreur van Israël tegen het Palestijnse volk. Het internationaal erkende recht op gewapend verzet tegen een kolonisator is geen vrijbrief voor aanslagen op burgers. Een onderhandelde vrede kan alleen bereikt worden wanneer 75 jaar verdrijving, 56 jaar bezetting, kolonisatie en apartheid en 16 jaar blokkade van Gaza worden erkend als de oorzaken van dit geweld. DeWereldMorgen onderzoekt deze oorzaken die door de politiek en door mainstreammedia worden verzwegen, onderbelicht of ontkend, om zo een debat te stimuleren dat kan leiden tot onderhandelingen en vrede. (nvdr)

***

Het is een merkwaardige situatie: wat oorspronkelijk een symbool was voor de vernietiging van het Joodse volk wordt nu gebruikt als rechtvaardiging voor de vernietigende acties uitgevoerd door een staat die het Joodse volk beweert te vertegenwoordigen. Dat die acties hun militaire logica te buiten zijn gegaan behoeft geen betoog: georganiseerde vernietiging van onschuldige burgers heeft niets meer met oorlog te maken. Wat echter opvalt in Erdans geste is dat die vernietiging door de staat Israël zich achter het historische trauma van het Joodse volk verschuilt en zichzelf erdoor rechtvaardigt. Het feit dat de hele Joodse cultuur niet verantwoordelijk gehouden kan worden voor de handelingen van de leiders van de staat Israël maakt het des te opmerkelijker dat de ambassadeurs van die staat zich beroepen op een symbool dat het hele Joodse collectief impliceert.

Wat opvalt in Erdans geste is dat de vernietiging door de staat Israël zich achter het historische trauma van het Joodse volk verschuilt en zichzelf erdoor rechtvaardigt

Het symbool heeft dus een verandering in betekenis ondergaan.

Ambassadeur Gilad Erdan. Foto: DHSgov – https://www.flickr.com/photos/126057486@N04/51376923599/

De boodschap die erin besloten ligt, is niet langer het nazistische origineel dat het Joodse volk het bestaansrecht ontzegt, maar eerder iets dat die oorspronkelijke betekenis als middel gebruikt om een tegenovergestelde boodschap te articuleren: “hier is een Jood, laat hem nooit meer vernietigd worden”. Maar dit beroep op nazistische symboliek in functie van een tegengestelde boodschap maakt tegelijkertijd een aanspraak op het recht om te vernietigen. Hoe zijn we beland in een situatie waarin het “nooit meer” van de massale vernietiging van onschuldige levens tijdens de Tweede Wereldoorlog vandaag wordt gebruikt om de terugkeer ervan te rechtvaardigen?

Men zou zich eigenlijk moeten afvragen waar dit “nooit meer” naar verwijst. In de eerste plaats gaat het terug tot een moment waarop er een totalisering van de vernietiging plaatsvond en de menselijke waardigheid uit het politieke domein werd verdreven.

De geleidelijke opkomst van die catastrofe was direct ervaren en moedig gedocumenteerd door de Joodse filoloog Victor Klemperer. Na de invoering van de raciale wetten in nazi-Duitsland in 1935 werd Klemperer ontslagen van zijn positie aan de Technische Universiteit van Dresden. Hoewel hij de volledige omvang ervan niet kon voorzien, zag hij overal tekens van de aanstaande catastrofe. Deze tekens waren vooral merkbaar in de taal, de woorden en beelden die mensen gebruikten om hun relatie tot de realiteit uit te drukken, en Klemperer begon een dagboek bij te houden om de “aantasting” van de Duitse taal door het nazisme te documenteren.

Victor Klemperer begon een dagboek bij te houden om de “aantasting” van de Duitse taal door het nazisme te documenteren

Een van de eerste observaties die hij deed was dat de “Lingua Tertii Imperii berustte op de creatie en exploitatie van clichés. Hij definieerde clichés als resultaten van mechanische herhaling van bepaalde woorden of beelden, waardoor de taal als het ware voor ons begint te denken. De taal fungeert daarbij als een prikkel die ons conditioneert om een specifieke reactie te vertonen: we horen een bepaald woord of zien een beeld en gaan onmiddellijk over tot een bepaalde actie of houding. Daar waar het denken plaatsvindt als de onderbreking van deze onmiddellijke overgang, slaagt het cliché erin het denken van het handelen te scheiden. In zijn memoires beschreef Klemperer ook hoe de taal die voor ons denkt zich begon te verspreiden zoals een zeeziekte de geleidelijk aan alle passagiers op het schip treft: tegen de tijd dat men zich onwel begint te voelen, is het al te laat.

Victor Klemperer. Foto: Bundesarchiv, Bild 183-S90733 / Kemlein, Eva / CC-BY-SA 3.0

Klemperer had het te maken met zuivere onwaarheden, maar het vermogen van de taal om in onze plaats te denken kan ook betrekking hebben op waarheden. Het Joodse volk heeft inderdaad moeten lijden onder gruwelen die nooit meer mogen gebeuren, maar dat maakt de samenkomst van nazistische symboliek en georganiseerde vernietiging van onschuldige Palestijnen door de Israëlische troepen des te verbluffender. Het bestaan zelf van die onwaarschijnlijke samenkomst wijst erop dat lessen uit het verleden niet getrokken kunnen worden door simpelweg historische waarheden mechanisch te herhalen. Zonder die waarheden ook te denken, zullen we nooit in staat zijn om adequaat met onze realiteit om te gaan. Wat anders dan de complete verdrijving van het denken door het concept van de ‘Duitse schuld’ heeft Ursula Von der Leyen ertoe gebracht om tijdens haar bezoek aan Israël haar steun voor het regime van Netanyahu te betuigen? En wat anders dan het dwingend karakter van de Jodenster op het Europees bewustzijn heeft ervoor gezorgd dat de ambassadeurs van Israël nazistische symboliek kunnen aannemen om hun acties te rechtvaardigen en dat deze stunt, ondanks dat het haaks staat op de oprichtingsprincipes en de humanistische geest van de Europese Unie, toch nog werkt.

De tragedie is niet alleen dat het “nooit meer” is omgeslagen in het tegengestelde, maar ook dat Europa, zolang ze niet de moed heeft om het heden te zien zoals het is, medeplichtig is aan die omkering. De drijvende kracht achter die medeplichtigheid lijkt een bijna pathologische angst te zijn om iets te doen of te zeggen dat als antisemitisch zou kunnen worden opgevat. In dat opzicht kunnen we niet genoeg benadrukken wat Craig Mokhiber, de directeur van het Bureau van de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten in New York, heeft geschreven in zijn ontslagbrief aan Hoge Commissaris Volker Türk op 28 oktober: Israël is niet gelijk aan het Joodse volk, en kritiek op de schendingen van mensenrechten in Israël is evenmin antisemitisch als kritiek op schendingen in Saudi-Arabië islamofobisch is, kritiek op schendingen in Myanmar anti-boeddhistisch is, of kritiek op schendingen in Indië anti-Hindoeïstisch is. Sterker nog, de zwakheid en hypocrisie van Europa’s huidige reactie bevorderen het antisemitisme, dat met alarmerende snelheid in opkomst is. In dat opzicht falen de Europese leiders dubbel: eenmaal met betrekking tot het verleden en nogmaals met betrekking tot de toekomst.