Er zijn altijd samenzweringstheorieën geweest. Wat is nu verschillend?
“We bevinden ons nu in een verschillend communicatietijdperk. We zitten met het feit dat de sociale netwerken vandaag de heersende media zijn, die op een efficiëntere wijze om het even welk fabeltje, uitvindsel, verhaal, hoe paradoxaal ook, verspreiden. Omdat de sociale netwerken hun informatie verspreiden van vriend tot vriend, heerst er tegenover hen een heel ander vertrouwen dan tegenover de kranten. Natuurlijk heeft de trouwe lezer van een krant of de kijker van een televisiekanaal ook een vertrouwensrelatie, maar die is abstract, er bestaat geen individuele relatie. Met de sociale netwerken, daarentegen, wel. Wie ik in de sociale netwerken heb zijn vrienden of volgelingen, die antwoorden op wat ik schrijf. Deze relatie, dit vertrouwenscontract, dat zich gevestigd heeft, laat toe boodschappen door te geven die aanvaard worden op basis van dit vertrouwen, niet op basis van logische, cartesiaanse, op feiten gebaseerde, concrete, aantoonbare bewijzen. Bijvoorbeeld, Trump kan zeggen dat er fraude geweest is zonder dat hij dit moet bewijzen; hij kan het niet bewijzen, maar zijn woord is voldoende. Dit was vroeger niet zo gemakkelijk. Om een conspiratie in gang te zetten, was het toen nog nodig een heel stelsel op te bouwen, met valse bewijzen, valse waarheden, valse foto’s.”
Waarom moest deze conspiratie uitmonden op de inname van het Capitool door de volgelingen van Trump op 6 januarii 2021?
“De inname van het Capitool had een zeer duidelijke bedoeling, namelijk het stopzetten van de telling van de stemmen. De idee was dat, als de telling stopgezet werd, Joe Biden niet verkozen zou worden; als Biden niet verkozen werd, zou er geen nieuwe president van de Verenigde Staten zijn en zou Trump verder president blijven. Hier stappen we reeds over van een conspiratie naar zijn gevolg, met name een staatsgreep. Maar we kunnen misschien de vraag anticiperen. Waarom volhardden de Republikeinen zo sterk in het scheppen van deze grote samenzweringstheorie rondom wat de Pizzagate genoemd wordt? De idee is dat de Republikeinen zich geradicaliseerd hebben, wat geleid heeft tot een ontkenning van de tegenstander, niet in politieke termen, want misschien bevinden we ons niet in een periode waarin een fundamenteel politiek debat kan gevoerd worden, maar bevinden we ons veeleer in een periode van diskwalificatie: ik wil diskwalificeren. En meer nog dan diskwalificeren, ontmenselijken. De Republikeinen zullen de idee ontwikkelen dat de Democraten niet eens politieke tegenstanders zijn omdat zij immoreel zijn, en dat zij immoreel zijn omdat zij de ergste van de immoraliteiten uitoefenen, namelijk pedofilie. De Democraten zijn niet eens hun politieke tegenstanders. Deze idee van de diskwalificatie is wat de Republikeinen in de Verenigde Staten willen verwezenlijken.”
Welke relatie bestaat er dan tussen conspiratie en insurrectie?
“De ene leidt tot de andere. We zagen hetzelfde gebeuren in Brazilië op 8 januari laatsleden. Daar was er minder conspiratie en meer insurrectie. Het was er niet nodig een zeer uitgewerkt verhaal te scheppen, zoals dat van Trump, dat zeer ver uitgewerkt is en het resultaat is van vier jaar diskwalificatie van de Democraten, in het bijzonder met de samenzweringstheorieen van de Pizzagate en van QAnon, een zeer gesofisticeerde organisatie, om tot het volgende concrete besluit te komen: “de Democraten zijn onze tegenstanders niet, zij verdienen dit niet want ze zijn niets”. Dat gebeurde niet in Brazilië, daar werd zeer snel overgegaan van de verkiezingen naar de ontkenning van het resultaat (waarin Luiz Inácio Lula Jair Bolsonaro, die verder president wilde blijven, versloeg) en naar de insurrectie, geïnspireerd op het insurrectionele model van Washington.”
Zou deze situatie in de Verenigde Staten en Brazilië mogelijk geweest zijn zonder de sociale netwerken?
“Nee, ze zou niet mogelijk geweest zijn, want de sociale netwerken hebben een radicaal verschillend, niet alleen nieuw, communicatiesysteem gecreëerd. Verschillend. De logica is totaal anders; de geometrie is anders, de dimensie is anders, we bevinden ons niet in dezelfde dimensie. De sociale netwerken zijn er niet om ons in te lichten; ze zijn er om te communiceren, wat niet hetzelfde is. Niemand besteedt veel tijd aan lezen. Twitter werd niet toevallig uitgevonden met 140 lettertekens. Er is geen plaats in de netwerken om een redenering te ontwikkelen zoals in een boek, bijvoorbeeld. En dus zijn de sociale netwerken een instrument sine qua non om een tijdperk van conspiratie mogelijk te maken.”
Ik stel deze vraag omdat ik, bijvoorbeeld, denk aan het beroemde geval van de radio-uitzending van Orson Welles met het verhaal van de The War of the Worlds van H. G. Wells, die hysterie in de Verenigde Staten ontketende.
“Maar daar ging het om een momenteel effect. In het tijdperk van het grote succes van de radio, maakte Welles dit programma op een zodanig realistische wijze dat de mensen dachten dat de invasie werkelijk aan het gebeuren was. Als we zeggen ‘de mensen’, ging het om enkele duizenden personen die naar het programma luisterden. Het waren geen 153 miljoen volgelingen, zoals Trump die heeft. En dus, ja, je kan zulk een effect hebben, zelfs het theater kan dit hebben. De Grieken geloofden sterk in het theater, ze waren sterk beïnvloed door het theater, en ze voelden zich absoluut aangegrepen door een theaterstuk. Maar hier is de bedoeling verschillend, het gaat erom zo elementair mogelijk te communiceren, zodat het effect massaal is, maar vreemd genoeg is het effect tegelijk massaal en individueel, wat niet zo was ten tijde van de andere traditionele media. In werkelijkheid schaffen de netwerken de massa’s af, want het gaat om 1+1+1. De massa’s zijn aan het verdwijnen. In de communicatiemedia is er een ontmanteling van de massa’s aan het gebeuren, en we kunnen niet meer spreken over “massanetwerken”, maar wel over “sociale netwerken”. De massa ontstaat uit zichzelf, door accumulatie. Maar (in de sociale netwerken) richten we ons niet tot een massa, ik richt mij tot een persoon, ik stuur jou persoonlijk een bericht, maar jij zal het doorsturen naar iemand anders en die nog eens naar een ander en een ander. En dit is wat een keten doet ontstaan en een massa.”
En zijn de netwerken van de burgers? In je boek blijft een paradox openstaan: de burgers denken over vrijheid te beschikken in de sociale netwerken, terwijl er in werkelijkheid een brutale politieke manipulatie aan de gang is.
“Zeker. Ik houd me met communicatietheorie bezig sinds vele lange jaren. In de jaren 70 droomden we en eisten we de democratisering van de media. Er was het beroemde Verslag MacBride, dat Seán MacBride voor de Unesco opstelde in 1980, met een commissie waar onder andere Gabriel García Márquez deel van uitmaakte. En wat was daar de idee? De strijd aangaan tegen de gemonopoliseerde media, die toen eigenlijk nog redelijk gemodereerd waren in vergelijking met later, na de revolutie van Internet. Maar, wat we wilden was de democratisering van de media. Vandaag is de democratisering verwezenlijkt. Jij en ik, die over deze telefoons beschikken, kunnen met de hele wereld praten, video’s maken, dit gesprek weergeven en het in het bereik brengen van de hele wereld, wel, van degenen die er zich voor interesseren. Voor 1980 kom niemand zich tot de hele wereld wenden met niets, met geen enkel communicatiemiddel. Vandaag heeft elk van ons communicatiemogelijkheden, elk van ons die een televisiekanaal heeft, die CNN heeft. En dus is de democratisering verwezenlijkt, maar dit heeft de problemen niet opgelost, zoals je zegt. Nu hebben we een andere soort van manipulaties, van overheersing, van afhankelijkheid. We zijn afhankelijk van Twitter, Facebook, Instagram, TikTok, Youtube… Het is zoals het leven: een probleem oplossen betekent een ander probleem scheppen.”
De Arabische Lente of de val van José María Aznar na de aanslagen van Atocha leken het gevolg te zijn van het gebruik van de netwerken door de burgers, in theorie met een goed doel: de democratie. Maar, met de voorbeelden die je concreet geeft betreffende de VS en Trump, komt bij mij de idee op dat de sociale netwerken in werkelijkheid huidig tegen de democratie inwerken.
“Ze kunnen dit doen. Als jij en ik die gebruiken, gaan we niet in tegen de democratie. Er is wat we bijvoorbeeld Big Data noemen, waar ik een beetje over schrijf in mijn boek. Vandaag, dank zij het intensieve gebruik van de sociale netwerken, als ik een scan heb van alles wat gebruikt wordt in de sociale netwerken, kan ik weten welke het thema is dat de Mexicanen in het algemeen interesseert, wat de Mexicanen van Nuevo Leon of meer precies van Monterrey interesseert. En niet alleen het thema dat hen interesseert, maar ook welke politieke personaliteit hen interesseert, welke film zij het liefst zien, welke kleur, welke verstrooiingen… Met dit massale gebruik van de netwerken, wat we instantaan meegeven is een fotografische weergave van al onze passies en liefhebberijen. Gedurende lange tijd wisten we wat konden lezen in de media, maar wisten we niet wat de ontvanger daarbij voelde. We konden weten of een programma door 40 procent van de bevolking bekeken werd, maar we wisten niet wat het publiek erover dacht. Vandaag weten we dit allemaal wel in detail. Vandaag hebben we een zeer precieze kennis die ons ook in staat kan stellen de openbare opinie te manipuleren met deze kennis; omdat ik weet of de mensen van Nuevo Leon liever groen of turquoise zien, zal ik mijn verkiezingsaffiches in het groen of turquoise maken en zal ik onbewust sympathieën wekken zonder dat de mensen weten waarom. Wat je zegt is volledig waar.”
En zijn de feiten werkelijk van geen enkel belang meer? Ben je akkoord met wat Newt Gingrich zei, namelijk dat huidig enkel de emoties van belang zijn?
“Ik vertel dit reeds sinds langs in mijn conferenties en nu ook in mijn boek. Als je vandaag de goeroes van de verkiezingsraden analyseert, zullen die je hetzelfde zeggen: de feiten zijn niet meer van belang, wat van belang is zijn de emoties, de gevoelens.”
Welke toekomst is er dan nog beschoren voor de waarheid en de democratie in dit pre-apocalyptische scenario?
“De waarheid is vandaag een doel en een missie; de waarheid moet verdedigd worden. En kijk eens, het is echt moeilijk om de waarheid te verdedigen. Als we nadenken over dit hele debat in de VS en als we zien dat Trump tot op vandaag de bewijzen, de feiten ontkent, namelijk de verkiezingsuitslag die de overwinning aan Biden toekende, en dat hij verder blijft zeggen dat hij de verkiezingen won, en dat hij zijn volgelingen heeft die niet neutraal zijn maar gepassioneerd. Wel ja, dan worden we ons daar bewust van, en we zien dat ditzelfde ook gebeurt in andere heel verschillende sectoren. Zoals ik zeg dat een duizend maal herhaalde leugen zich tot waarheid omvormt, bevinden we ons vandaag in een totaal omgekeerde logica: een duizend maal herhaalde waarheid stuit op het wantrouwen van de mensen, de mensen denken dat het een leugen is.”
Wel, je kan liegen met de waarheid.
“Je kan liegen met de waarheid. Maar goed, de hele cultuur van de annulering heeft hier iets van mee. Gedurende eeuwen is er gezegd dat een zekere persoon een geniaal personage was en dan ontdek ik dat hij een slavenhandelaar was… De waarheid die me gedurende eeuwen verteld is blijkt tenslotte een grote leugen te zijn.”
Dit lijkt me zeer pessimistisch. Als de feiten vandaag van geen belang meer zijn, hoe kunnen we dan de waarheid op basis van feiten verdedigen?
“Heel juist. Er zijn vandaag weinig redenen om optimistisch te zijn. Als je het panorama van de berichtgeving bekijkt, zijn er weinig redenen om optimistisch te zijn. Maar niettemin moeten we klaar voor ogen houden dat het noodzakelijk is een objectieve waarheid, of tenminste de meest mogelijke objectieve waarheid, voor te leggen. Dit is de doelstelling van mijn boek.”
Dit is een ingekorte versie van een artikel dat verscheen op Milenio. De vertaling is van Roos De Witte.
