Oorlogsherinneringen gaan liefst over heldhaftige mannen, zeker in machismoland Spanje. Verhalen over dappere vrouwen zijn schaarser. Er is niettemin een interessante geschiedenis van vrijwilligsters die in 1937 vanuit de Lage Landen naar Spanje gingen om er gewonden te verzorgen van de strijd tegen de fascist Franco tijdens de Burgeroorlog.

Foto © Amsab

Uit België en Nederland vertrokken vrijwilligsters en verpleegsters naar El Belga, een Valenciaans ziekenhuis in Ontinyent.

Las mamás¹ Belgas waren strijdbare vrijwilligsters tijdens de Spaanse burgeroorlog (1936-1939), voor het ziekenhuis: Anna, Paja, Stunea, Leja en Feigla (zie de foto). Ze werden in het Valenciaans Les mamàs belgues genoemd. Binnenkort wordt er een park naar de groep genoemd.

Spanje was een halve eeuw geleden nog een fascistische dictatuur. Net als in Portugal en Griekenland waren militairen er de baas. De Spaanse Burgeroorlog tussen 1936 en 1939 leidde tot het nationalistische Franco-regime dat Spanje tot 1975 in zijn greep hield.

De Sovjet-Unie, Mexico en duizenden linkse vrijwilligers uit Europa steunden de wettige regering. Maar de fascisten zegevierden, dankzij massieve militaire steun van nazi-Duitsland en het fascistische Italië. Ruim honderdduizend Spanjaarden moeten er vandaag nog in massagraven liggen.

Generaal Francisco Franco bleef tot aan zijn dood in 1975 aan de macht in het toen al bij ons zo populaire vakantieland. De kerk van Rome liet toe dat de vrome katholiek zich leider van Spanje bij de gratie Gods mocht laten noemen. Nationaalkatholicisme is de term die de Koude Oorlogsperiode in het land kenmerkt: een zwaar tegen het regime aanleunende kerk.

In het reine komen

Spanje is nog altijd niet klaar met zijn verleden. Een mogelijke verklaring daarvoor is dat er nooit een waarheidscommissie (zoals in Zuid-Afrika) geweest die de gruwelen van het verleden openlijk onder ogen zag.

De Duitstalige term Vergangenheitsbewältigung heeft op Wikipedia niet alleen in het Nederlands maar ook in het Spaans een pagina voor het in het reine proberen te komen met het verleden. Toch is de zwijgcultuur over de eigen misdaden tijdens het franquisme nog aanwezig. De publieke kennis over deze geschiedenis is niet ruim gezaaid.

Dat het verleden niet collectief werd verwerkt komt mede door een algemene amnestiewet uit 1977 die het mogelijk maakte dat er nog altijd oorlogsmisdadigers ongestraft rondlopen.

Ontinyent ligt 70 km ten zuiden van Valencia. Google Maps

Dat er in 1978 en in 1981 – vlak voordat Spanje lid werd van de EU – nog serieuze pogingen tot staatsgrepen zijn geweest toont de kwetsbaarheid van zijn democratie. Maar tegelijk ook de kracht ervan, want de democratie won en het land heeft een enorme ontwikkeling doorgemaakt.

Zo kende Spanje nadien enkele sociaaldemocratische regeringen en werd er het homohuwelijk ingevoerd. Het laatste standbeeld van dictator Franco is in 2021 verwijderd in de autonome stad Melilla (een Spaanse enclave op Afrikaans grondgebied): maar daar was wel politiebescherming bij nodig. Zoek op ‘falange Madrid’ en je stuit op recente krantenfoto’s van franquisten die hun rechterarm niet kunnen bedwingen.

Spaans fascisme

Hoewel de kracht van links groeide (denk aan Podemos) is rechts weer in opmars. De Partido Popular (PP) en het neofascistische Vox weten grote delen het kiezersvolk te boeien, net als Vlaams Belang hier. In juli 2023 haalden de PP en Vox samen net geen meerderheid.

40 jaar dictatuur verdwijnt niet zomaar. De twee door kolonel Tejero gepleegde staatsgrepen in 1978 en 1981 mislukten weliswaar, maar de couppleger kwam al snel weer vrij en kon zich in 2019 openlijk manifesteren bij de herbegrafenis van Franco. Dat de leider van zijn praalgraf verplaatst naar een passender rustplaats wil nog niet zeggen dat daarmee zijn verering overal is gestopt.

Openlijke tekenen van fascisme zijn tegenwoordig in Spanje officieel verboden, maar voor hoe lang? Toch bestaan er in Spanje – net als bij ons – nog steeds straten die de naam eren van verantwoordelijken voor massamoorden.

Het is gezien verkiezingsuitslag van juli 2023 de vraag in hoeverre het verbod op het gebruik van franquistische symbolen en het ophemelen van het verleden gehandhaafd blijft.

Internationale hulpbrigades

We gaan terug naar eind jaren dertig. De regeringen van Nederland en België kozen geen partij voor de democratie maar hielden zich ten tijde van de Spaanse Burgeroorlog afzijdig. Linkse landgenoten stoorden zich aan het non-interventiebeleid en organiseerden solidariteitsacties met de antifascisten in Spanje.

Ze vochten mee in “de Spaanse Hel” (zie “Uit de Spaanse Hel ontvlucht”, een Nederlander in de Spaanse Burgeroorlog) of ze gaven zich op als lid van internationale hulpbrigades die werden geleid door vooral communisten en ook door socialisten.

Voor de opvang van de duizenden oorlogsgewonden werden met buitenlandse steun in Spanje ziekenhuizen uit de grond gestampt. Zo was er het Hollandse hospitaal in Villanueva de la Jara. Het grote Hospital-Militar – voor liefst 800 gewonden – stond in Ontinyent.

Het werd mede gerund door een ploeg die in het Valenciaans les mamás belgues is gaan heten: migranten uit België en Nederlandse verpleegkundigen die naar het stadje 85 km zuidoostelijk van Valencia waren gekomen om er zieken en gewonden te verzorgen.

Boek

De herinnering aan deze mamàs (zo noemden soldaten de verpleegsters) leefde op mede dankzij historicus Rudi Van Doorslaer en Sven Tuytens, jarenlang Spanje-correspondent voor de publieke omroepen van Vlaanderen en Nederland.

De Nederlandse versie van Tuytens boek uit 2017 (zie 80 jaar later erkenning Belgische en Nederlandse strijdsters Spaanse Burgeroorlog) is alleen nog digitaal verkrijgbaar. De Spaanse versie (2019) en zijn tv-documentaire oogstten in Spanje veel lof omdat ze gaan over de ‘verborgen geschiedenis’ van de Burgeroorlog en over de ideologische motivatie van deze vrouwen.

Dit beeld uit Las mamás Belgas op Youtube toont enkele van de 21 vrouwen uit Brussel en Antwerpen op 1 mei 1937 tijdens hun reis naar Ontinyent op de Plaça de Catalunya in Barcelona.

Enkele dagen eerder hadden Duitsland en Italië op vraag van de Spaanse nationalisten de (republikeins georiënteerde) Baskische stad Guernica platgebombardeerd. Picasso wijdde zijn beroemdste schilderij aan deze terreurdaad.

Immigranten

In een artikel in Brood en Rozen concludeert Tuytens dat de vrouwen die naar Ontinyent trokken hun inzet breder zagen dan louter een strijd tegen het fascisme: “tegen Hitler en Mussolini en tegen de grootbanken en internationale bedrijven, zoals Shell en de Texas Oil Company, die Franco steunden.”

De ‘Belgen’ waren in feite joodse immigranten die uit Polen waren vertrokken naar België, in ons land in contact kwamen met het linkse gedachtengoed en besloten om naar Spanje te trekken.

Het boek van Tuytens blies leven in deze sluimerende geschiedenis. Hij interviewde in Ontinyent de laatst levende getuige die nog met de Belgische vrijwilligsters heeft samengewerkt. De opleving van de aandacht voor hun missie inspireerde het huidige gemeentebestuur van Ontinyent om ter herinnering aan hun dappere daden Las mamás Belgas te laten voortleven in de naam van een nieuw park dat momenteel wordt aangelegd in de stad.

Een rij huizen aan de oever van de Clariano is afgelopen jaar afgebroken in verband met herhaalde overstromingen. De rivier moet hier meer bufferruimte krijgen om wateroverlast door het onvoorspelbare klimaat beter te beheersen.

Foto: Rein van Gisteren

Aan de overkant van de rivier bevindt zich een in de rotsen uitgehouwen fabrieksschuilkelder tegen bombardementen uit de burgeroorlog. Door de tralies heen zie je nog net een gereproduceerd affiche van toen:

“Help de kinderen van Spanje. Neemt deel aan de betooging der veertiendaagse solidariteitsactie. Stort uw penning op postcheckrekening no 45.12, Aug. De Block Brussel”.

Het is een herinnering aan een Belgische vakbondsactie voor de honderden vluchtelingen die toen onderdak vonden in Ontinyent. August De Block was partijsecretaris van de Belgische Werkliedenpartij.

Hij begeleidde zelf het transport van de hulpgoederen naar Spanje, betaald met de donaties van Belgische werkmensen. Ook een aantal ziekenwagens met het opschrift IOS van de Internacional Obrera Socialista (‘socialistische arbeidersinternationale’) werden in 1937 overgedragen aan de vrijheidsstrijders.

Het gebouw waar het Belgische personeel in 1937 werkte is nu weer een klooster. Alle herinneringen aan de burgeroorlog zijn verwijderd.

Foto: Rein van Gisteren

De kerk rechts op de foto fungeerde als magazijn voor het ziekenhuis dat “een referentie was in de strijd tegen het fascisme en zowel diende voor de verzorging van de soldaten als voor de distributie van medicijnen uit andere landen”, aldus Joan Josep Torró Martínez, sociaal pedagoog bij de gemeente Ontinyent over zijn in 2023 verschenen studie over het ziekenhuis. Links is de ingangsdeur waarvoor in 1937 vijf mamás poseerden.

Foto: Rein van Gisteren

Eén detail herinnert vandaag nog aan het ziekenhuis El Belga in Ontinyent: het smeedijzeren hek toont de initialen IOS van de internationale arbeidersbeweging, de huidige Socialistische Internationale. De bovenste helft van de S is afgebroken.

Archief Delpher/Haagsche Courant 22 april 1937

Ook uit Nederland vertrokken verpleegkundigen naar Ontinyent en Het Volksdagblad publiceerde op 30 april 1937 een interview met “zuster A.”, een van de verpleegsters.

Ontsnapping via Algerije

De inzet van Les mamàs belgues en de vele anderen die in het ziekenhuis werkten heeft veel mensenlevens gered. Maar de Burgeroorlog werd ten nadele van het verzet beslecht.

De vrijwilligsters bewezen hun laatste diensten na een groot bombardement op het naburige stadje Xátiva. Italiaanse vliegtuigen wierpen er 5.000 kilo aan bommen af op het station van het stadje. Op 12 februari 1939 vielen daar 129 doden en ruim 200 gewonden. De mamàs waren er tot het einde om de gewonden te verzorgen.

Toen brak het moment aan waarop ze moesten ontsnappen uit het inmiddels belegerde gebied. Via een omweg door Algerije konden ze terugkeren naar België. In 1940 stond ze daar de Tweede Wereldoorlog op ze te wachten.

Velen van hen vonden de dood in vernietigingskampen als Auschwitz in het land dat ze ooit waren ontvlucht: Polen…

Noot: