Begin september ben ik om professionele redenen in Athene en in Delphi. Het voornaamste gespreksonderwerp is het weer. De hoeveelheid regen die bepaalde regio’s van Griekenland de voorbije maand te verwerken kreeg, is dramatisch – beeld je in dat Antwerpen of Amsterdam op één dag evenveel regen krijgt als gedurende een volledig jaar.

Griekenland is geen uitzondering, de voorbije maanden kon je geen krant openslaan of je las vergelijkbare berichten over hitte, droogte, orkanen,…

Eind augustus 2023 publiceerde The Guardian het antwoord op vragen die de redactie aan 45 klimaatwetenschappers gesteld had. De titel van het artikel staat in de vraagvorm – Has humanity finally broken the climate? Hun antwoorden zijn benauwelijk.

Wat we meemaken, ligt helemaal in de lijn van de voorspellingen en mogen we vanaf nu jaarlijks verwachten. De kans dat het plots veel erger wordt – omdat we een van de ‘tipping points’ overschrijden – is reëel, zeker in het licht van de oplopende temperatuur van het zeewater en de hoeveelheid ijs die verdwijnt in Antartica. Met die wetenschap begon ik aan de lectuur van Apocalypsofie.

De wereld die we kenden, is voorbij

Lisa Doeland schrijft neer wat we weten maar nauwelijks durven uitspreken: de wereld zoals wij die kennen, correctie, gekend hebben, is voorbij. Vergeet ‘het is vijf voor twaalf’, dat was medio jaren zeventig.

Het einde van de wereld of het einde van het kapitalisme? Het gaat over hetzelfde, het kapitalisme ís het einde van de wereld.

Een bekende boutade luidt dat het makkelijker is ons het einde van de wereld voor te stellen dan het einde van het kapitalisme. Ondertussen hebben we dat dilemma opgelost:  het gaat over hetzelfde, het kapitalisme ís het einde van de wereld.

Dat een grote meerderheid zich daar nog steeds niet van bewust is, heeft te maken met gevaarlijke fantasieën – gevaarlijk omdat ze uitgaan van het idee dat we de vroegere (ja, vroegere) wereld zouden kunnen behouden, dankzij technologische oplossingen, volledige recyclage,  groene groei en natuurlijk alles en iedereen electrisch.

Doeland ontleedt deze fantasieën en toont aan waarom wat ik makkelijkheidshalve benoem als de airco-aanpak, niks oplost en in veel gevallen de ellende nog doet toenemen.

Willen we een oplossing, dan moeten we uitgaan van een radicaal andere samenleving, binnen een radicaal veranderde wereld. Hoe die er zal uitzien, is voorlopig onduidelijk, we hebben enkel zekerheid over wat we vooral niet meer moeten doen.

Nadenken over welke samenleving en hoe we de transitie in het beste geval wat kunnen aansturen, is een ethische plicht. Niet voor de mensen ‘van later’, wel voor ons, want dat later is nu.

Loochening en gewenning

Dat nadenken gebeurt nog steeds niet. Voor het geval u het niet wist: ondanks alle beloftes blijft de CO₂ uitstoot stijgen, daalt de bebossing en blijven overheden heel veel belastinggeld wegschenken aan de fossiele industrie.

In Nederland is dat – schrik niet – 37,5 miljard per jaar. Het cijfer werd onlangs aangeleverd door een gereputeerd onderzoekscentrum en wordt ondertussen natuurlijk betwist. Zelfs als het een paar miljard minder zou zijn, dan nog is dat bedrag ruim voldoende om alle Nederlandse klimaatdoelstellingen op korte termijn te halen – in plaats daarvan wordt het nu besteed aan een industrie die de problemen doet toenemen.

De bekendmaking van deze gigantische geldstroom heeft veel Nederlanders wakker geschud, getuige de recente blokkades van de snelweg rond Den Haag. Deze bewustwording helpt als correctie op de meest frequente reactie van ons allemaal, de loochening, voor Doeland een sleutelbegrip om de airco-aanpak te begrijpen.

De 37,5 miljard die de Nederlandse overheid per jaar vergooit aan subsidies voor de fossiele brandstoffenindustrie is ruim voldoende om alle Nederlandse klimaatdoelstellingen op korte termijn te halen.

Loochening is een door Freud beschreven defensiemechanisme dat we gebruiken wanneer ontkennen niet langer kan. Het typische van de loochening is dat het proces start met een erkenning die vervolgens vakkundig de nek wordt omgewrongen.

‘Ik weet wel dat … maar toch denk ik dat…’ De  kennis uit het eerste gedeelte van de zin wordt van tafel geveegd in het tweede.  Ik weet wel dat onze landbouw niet langer kan, maar toch denk ik dat…   (vul zelf maar aan).

Een pittige illustratie van de loochening is de toename van groene luchtkastelen bij burgers die tezelfdertijd radicaal weigeren op Groen te stemmen en zelfs een viscerale afkeer voor die partij voelen.

We hebben de ‘American Dream’ (als je hard werkt, word je rijk) vervangen door de Groene Droom (alles ‘eco’, en dan redden we het). Beide dromen zijn nachtmerries, zij het mislukte, want bij een echte nachtmerrie schieten we in volle angst wakker, vlak voor ‘het’ zal gebeuren.

Nu blijven we verder slapen, we worden daarbij zelfs geholpen door de vermarkting van de apocalyps. De vermaakindustrie (series, films en vooral games) maakt ons vertrouwd met de ondergang (typisch scenario: vadsige rijken leiden een luilekkerleven op een eco-resort, al dan niet in de ruimte,  dat vervolgens dankzij De Held ingenomen wordt door de armen, enzovoorts).

De apocalypsindustrie verkoopt overlevingskits (waterzuivering, droogvoer, kookgerief op mini zonnepaneeltjes) en organiseert ramptoerisme – het kapitalisme maakt zelfs haar eigen ondergang te gelde.

Loochening en groene luchtkastelen gaan hand in hand met gewenning en ‘baseline shifting’: beetje bij beetje vinden we het abnormale normaal en leggen we er ons bij neer. Microplastics in schelpdieren, PFAS in de moedermelk, fijnstof in de lucht?  De hoeveelheden blijven toenemen,  het is nauwelijks nog een item in het journaal.

Hetzelfde geldt op het morele vlak, denk aan de klimaatmigranten. We huiveren niet langer bij de beelden van verdronken kinderen, we zijn wel nog verontwaardigd wanneer grenswachten het vuur openen op vluchtelingen. Voor hoelang nog?

Wat we (u en ik) niet eens zo lang geleden als ontoelaatbaar en immoreel beschouwden, is vandaag, met een draak van een uitdrukking, het ‘nieuwe normaal’. Ondertussen blijft een grote meerderheid blind voor het échte nieuwe normaal, daarin geholpen door politieke partijen uit het middenveld die tot de enige, niet-bedreigde diersoort behoren (de struisvogel).

Oncologische groei

Een radicaal veranderde wereld zal leiden tot een radicaal andere samenleving. De vroegere maatschappij was gebaseerd op economische groei en gedurende de laatste veertig jaar van haar bestaan op een hyperkapitalisme. Het resultaat is een explosieve ongelijkheid en een vernietiging van de leefomgeving. Toch weigeren de machtshebbers in te zien dat groei in het Westen al geruime tijd van oncologische aard is, bovendien van het kwaadaardige type.

Terzijde, recent werd bevestigd wat veel mensen al aanvoelden: dat het aantal echte kankers in dezelfde periode zeer sterk toegenomen is, vooral bij kinderen en jonge mensen.  Groei is letterlijk dodelijk. We weten niet hoe de nieuwe samenleving er zal uitzien, maar één zaak staat vast: ze zal gebaseerd zijn op een ander economisch model.

Dat brengt ons meteen bij de gevaarlijkste fantasie, een waandenkbeeld eigenlijk: dat we economische groei kunnen loskoppelen van een vervuilende productie en consumptie. Duidelijker gezegd: een groei zonder een toename van afval, broeikasgassen en energieverbruik.

Lisa Doeland heeft, net zoals ikzelf een tijd geleden, de tweede wet van de thermodynamica ontdekt: zelfs een zogenaamde circulaire, ‘groene’ economie zal steeds méér energie nodig hebben als groei de leidinggevende gedachte blijft. Ze maakt een heel toepasselijke vergelijking met de staatschuld: we dichten het gat in de begroting door elders meer gaten bij te maken.

Op de keper beschouwd bestaat ‘hernieuwbare’ energie niet. Natuurlijk zijn er energiebronnen die minder vervuilend zijn dan fossiele brandstof,  maar om die bronnen bruikbaar te maken moet er van alles ontgonnen, verwerkt, geproduceerd en getransporteerd worden, met als resultaat dat er geen sprake is van klimaatwinst (winst?).

Ter vergelijking: een huidige auto is vele malen minder vervuilend dan veertig jaar geleden, maar het aantal auto’s is in dezelfde periode exponentieel gestegen. Het gevolg is een nog veel grotere uitstoot van broeikasgassen.

Tel daarbij de verborgen vervuiling ten gevolge van de productie en je ziet de omvang van het probleem. Dit voorbeeld illustreert het voorspelbare effect van de ‘groene transitie’ wanneer die op groei gebaseerd blijft.

De tovenaar, de profeet en de voddenraper

Wie denkt kant en klare oplossingen te vinden in dit boek, is aan het verkeerde adres. Die zijn er niet, dat is een van de zaken die Doeland glashelder uiteenzet. Dat maakt haar niet moedeloos maar zet haar aan tot denken én tot actie – de instituties en mechanismen die het systeem in stand houden, zullen hun macht niet zonder slag of stoot opgeven.

Daarvoor ging ze te rade bij een schare filosofen (als verzamelnaam voor mensen die denken over mens en wereld). Ze gebruikt hun ideeën om de wereldwijde veranderingen te kaderen en daar conclusies aan te verbinden.

In haar slothoofdstuk toont ze mooi aan hoe ‘ecomodernisten’ (de tovenaars) die technologische oplossingen in het vooruitzicht stellen, niet eens zoveel verschillen van mensen die voor vertraging en ‘groene’ groei pleiten (de profeten).

De tovenaar en de profeet blijven hun blik focussen op de toekomst en zien niet wat er om ons heen gebeurt, in het heden. De voddenraper ziet dat wel, wars van grote dromen, en ruimt afval op, gemaakt in naam van de vooruitgang.

De ongelijkheid heeft dezelfde oorzaak had als de klimaatverandering: ons economisch model, gebaseerd op politieke keuzes.

“Zo stel ik me de toekomst voor. Als die eindeloze stroom spullen waarmee we nu overspoeld worden tot stilstand is gekomen en dat wat er is langzaam desintegreert, dan komt het erop aan tussen de restjes nog dingen te vinden die gered kunnen worden.”

Beter boos dan moedeloos

Als student was mijn politiek bewustzijn eerder beperkt, ik had het te druk met mezelf. Dat bewustzijn kwam er toen ik rond 2000 geconfronteerd werd met de zowel veranderde als toenemende problemen in de geestelijke gezondheidszorg.

Het heeft even geduurd voor ik het verband zag met de eveneens toegenomen sociaaleconomische ongelijkheid. Vervolgens werd het me snel duidelijk dat de ongelijkheid dezelfde oorzaak had als de klimaatverandering: ons economisch model, gebaseerd op politieke keuzes.

In de tien jaar tussen Identiteit (2012) en Onbehagen (2023) ben ik steeds kwader geworden. De combinatie van onwil en machteloosheid bij politici en onwetendheid of kortzichtigheid bij de kiezers maakt dat wij vandaag in België, een van de rijkste landen ter wereld, geen geld hebben voor een degelijke kinderopvang, terwijl 250 miljoen euro voor een multinational (Ineos) zomaar kan. Aan de klimaatverandering

Aan de klimaatverandering wordt er al helemaal niks gedaan.

Lisa Doeland. Apocalypsofie – Over recycling, groene groei en andere gevaarlijke fantasieën. ten have, Utrecht, 174 pp. ISBN 978 9025 9078 77

Deze boekrecensie werd overgenomen van de Boekenblog van Paul Verhaeghe. Je kan zijn recensies rechtstreeks ontvangen door op zijn blog je e-mail te geven.

Steun voor een nieuwe website

We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.

Steun hier