Deskundigen voorspellen een ‘onherstelbare demografische schok’ en enorme problemen bij het vinden van voldoende arbeidskrachten voor de naoorlogse wederopbouw. Volgens een recent onderzoek van het Weense Instituut voor Internationale Economische Studies (WIIW) was de bevolking van het land tussen 1990 en 2021 al met 20 procent gedaald.

Oorlogsslachtoffers en -vluchtelingen hebben het bevolkingsaantal verder doen krimpen. Omdat vooral jongere en goed opgeleide mensen gevlucht zijn en een aanzienlijk deel van de Oekraïense vluchtelingen permanent in de EU wil blijven, zal de wederopbouw sterk lijden onder het ontbreken van een bijzonder belangrijke bevolkingsgroep.

Volgens het WIIW verwachten experts dat de beroepsbevolking in Oekraïne tegen 2040 zal krimpen met 22,6 tot 25 procent in vergelijking met het vooroorlogse niveau van 2021 – met ernstige gevolgen voor het hele land. Hoe langer de oorlog duurt, hoe groter de impact zal zijn.

Kiev moet dringend repatriëringsprogramma’s opstarten. Dit zal echter ook leiden tot een zekere rivaliteit met Duitsland, aangezien Duitse bedrijven op zoek zijn naar goedkope geschoolde arbeidskrachten onder de Oekraïense vluchtelingen.

De stempel van de emigratie

Volgens de studie van het WIIW was de demografische situatie van Oekraïne vóór de oorlog ook al problematisch. In Oost- en Zuidoost-Europa is ernstig bevolkingsverlies een veelvoorkomend verschijnsel, waarbij voornamelijk jonge inwoners emigreren naar welvarendere landen en regio’s in het westen van de EU.

Dit gaat vaak gepaard met dalende geboortecijfers. Tussen 1990 en 2021 daalde de bevolking van Estland bijvoorbeeld met 15,5 procent. In de periode tussen 2011 en 2021 alleen al is de Kroatische bevolking met 10 procent afgenomen tot 3,8 miljoen.[1]

In Bulgarije daalde de bevolking van 8,5 miljoen in 1992 naar 6,5 miljoen in 2022, een verlies van bijna 24 procent. Oekraïne registreerde tussen 1990 en 2021 een afname van ongeveer 20 procent. Armoede, lage inkomensniveaus, een zwakke sociale onzekerheid en een ontoereikend gezondheidszorgsysteem zijn volgens het WIIW de belangrijkste oorzaken van de emigratie.

Vooral door de emigratie van werkende mensen en de afname van het geboortecijfer daalde het percentage jongeren onder de 14 jaar van 21 procent in 1990 naar 15 procent in 2021. Tegelijkertijd steeg het aandeel van de 65-plussers van 12 procent naar bijna 18 procent in dezelfde periode.[2] Het afnemen van de beroepsbevolking heeft vanzelfsprekend invloed op de wederopbouw.

Oorlogsslachtoffers, vluchtelingen

De oorlog heeft de reeds precaire situatie dramatisch verergerd. Op 17 juli 2023 telden de Verenigde Naties precies 9.286 dodelijke slachtoffers onder de burgerbevolking. Volgens waarnemers ligt het werkelijke aantal zeker veel hoger. Bovendien vallen er ook talloze dodelijke slachtoffers onder de Oekraïense strijdkrachten. Schattingen van Amerikaanse militaire leiders suggereren dat er sinds november 2022 tot 100.000 soldaten zijn gedood of gewond.

“Deze cijfers moeten uiterst voorzichtig worden geïnterpreteerd”, waarschuwt het WIIW.[3] Sindsdien is het aantal gedode soldaten – bijna allemaal mannen in de werkende leeftijd, overwegend jong – dramatisch toegenomen. Volgens het onderzoek zijn er 5,5 miljoen binnenlandse ontheemden in Oekraïne.

Het is onzeker of zij naar huis zullen terugkeren zodra de oorlog voorbij is, of dat mogelijk hele regio’s verlaten zullen blijven. Bovendien zijn er ruim acht miljoen mensen gevlucht naar de EU. Een op drie Oekraïense vluchtelingen is jonger dan 18 jaar.

Bijna 70 procent van de volwassen vluchtelingen zijn vrouwen, en de meerderheid van hen bevindt zich in een vruchtbare leeftijdscategorie. 47 procent van de Oekraïense vluchtelingen behaalde een universitair diploma. Omdat niet alle vluchtelingen zullen terugkeren, zal het tekort aan jonge en goed opgeleide mensen volgens WIIW een negatieve invloed hebben op de wederopbouw van Oekraïne.

Een generatie kwijt

Dit toekomstbeeld wordt duidelijk geïllustreerd in Duitsland. Momenteel zijn daar 1,07 miljoen geregistreerde Oekraïense vluchtelingen. Uit een recent onderzoek blijkt dat begin dit jaar al 29 procent van hen in Duitsland wilde blijven, 15 procent op zijn minst voor een paar jaar en beide trends zijn stijgend.

De intentie om te blijven neemt doorgaans toe met de duur van het verblijf.[4] Nog eens 23 procent antwoordde dat ze het nog niet zeker wisten. Slechts 33 procent sprak de vaste intentie uit om terug te keren – de overgrote meerderheid pas zodra de oorlog voorbij is. Twee derde van de volwassen Oekraïense vluchtelingen in Duitsland zijn vrouwen.

De gemiddelde leeftijd – 40 jaar – ligt aanzienlijk lager dan die van de Oekraïense bevolking (42,9 jaar). 72 procent van de volwassen Oekraïense vluchtelingen in Duitsland heeft een hogere opleiding, meestal een academisch diploma – dat is bijna 50 procent meer dan het Oekraïense gemiddelde (50 procent).

Deze statistieken bevestigen dat Oekraïne een groot deel van zijn jongere, vooral vrouwelijke en hooggekwalificeerde burgers zal verliezen aan Duitsland en andere EU-landen – naast een groot gedeelte van de jonge mannelijke generatie, te wijten aan het aanzienlijk hoge aantal oorlogsslachtoffers.

Bevolkingsafname op lange termijn

Het WIIW biedt een sombere voorspelling voor Oekraïne. Volgens de studie is het een feit dat Oekraïne als gevolg van de oorlog een langdurige afname van de bevolking zal lijden. De omvang van dat verlies zal echter afhankelijk zijn van het verloop en de duur van de oorlog. Het meest gunstige scenario is dat de oorlog dit jaar eindigt.

In dat geval zou het bevolkingsaantal in 2040 nog steeds ongeveer 36 miljoen bedragen, ongeveer 17 procent onder het niveau van vòòr de oorlog. De beroepsbevolking zou met 22,6 procent zijn afgenomen tot 19,9 miljoen mensen.[5] Het worst case-scenario gaat ervan uit dat de oorlog tot 2025 zal duren.

In 2040 zou de bevolking dan maar liefst 21 procent lager liggen dan in 2021 en zijn gekrompen tot 34,6 miljoen mensen. De beroepsbevolking zou in 2040 zijn gekrompen tot 19,2 miljoen – 25 procent onder het niveau van 2021.

Vooral de beroepsbevolking is cruciaal voor de wederopbouw. Hoe langer de oorlog voortduurt, hoe somberder de vooruitzichten voor de heropbouw van Oekraïne. Het WIIW voorspelt echter voor elk denkbaar scenario een ‘onherstelbare demografische schok’.

‘Een etnisch homogene natie’

Om het ergste te voorkomen en de bevolkingsafname te beperken, stelt WIIW voor dat de Oekraïense regering de terugkeer van vluchtelingen actief bevordert. Het dringt er bovendien op aan dat de gastlanden op hun beurt de repatriëring van vluchtelingen in Kiev steunen, bijvoorbeeld door relevante overheidsprogramma’s in Oekraïne te financieren.

Aangezien dit waarschijnlijk niet zal volstaan, zal Oekraïne arbeidsmigranten moeten aantrekken. In de eerste naoorlogse jaren zal dat vanwege de verschrikkelijke oorlogsschade nauwelijks haalbaar zijn. Op de lange termijn heeft Kiev weinig kans om arbeidsmigranten uit meer welvarende landen aan te trekken, en zal men zich eerder moeten richten op landen in de zuidelijke Kaukasus, het Midden-Oosten, Azië en Afrika.

Gezien het feit dat Oekraïne ‘een etnisch homogene natie’ is, een beleefde omschrijving voor het Oekraïens nationalisme, zou het aanmoedigen van arbeidsmigratie echter kunnen leiden tot aanzienlijke maatschappelijke spanningen.[6] Daarom zal het land ‘een enorme mentaliteitsverandering op alle niveaus van de samenleving’ nodig hebben.

Concurrentie om geschoolde arbeid

Er kunnen echter specifieke moeilijkheden verwacht worden bij het repatriëren van vluchtelingen uit de EU. Gezien het opleidingsniveau van de vluchtelingen, hoopt het Duitse bedrijfsleven hen te kunnen aantrekken als langdurige goedkope geschoolde arbeidskrachten.

In maart werd gemeld dat ‘vertegenwoordigers uit het bedrijfsleven het grote potentieel aan geschoold personeel hebben geprezen.’[7] In april gaf het Duitse Instituut voor Internationale en Veiligheidszaken (SWP) een concreet voorbeeld. Volgens dit rapport kunnen deze mensen, gezien het feit dat Kiev na de oorlog op grote schaal huurappartementen zal moeten bouwen, nu al worden opgeleid in ‘energetische renovatie en op het algemeen welzijn gerichte woningbouw.’

Dit zou hen voorzien van de nodige vaardigheden om de woningbouw volgens de EU-standaarden in Oekraïne te bevorderen. SWP wijst er echter op dat ook “de Duitse woningbouwsector … gezien de uitgebreide energiegerelateerde restauratie van gebouwen … zelf te kampen heeft met een gebrek aan geschoolde arbeidskrachten”. Men heeft er dus belang bij deze vluchtelingen in Duitsland te houden. Daarom zijn spanningen met de regering in Kiev al ‘voorgeprogrammeerd’.[8]

Dit artikel is de vertaling van een artikel dat verscheen op een website die informatie brengt over de buitenlandse politiek van Duitsland.

Bronnen:

[1] De Kroatische bevolking is in tien jaar tijd met 10 procent gedaald, zo blijkt uit een volkstelling.

[2], [3] Maryna Tverdosup: de demografische uitdagingen voor de economische wederopbouw van Oekraïne. WIIW-beleidsnota’s en -rapporten 71. Wenen, juli 2023.

[4] Geflüchtete aus der Ukraine: Knapp die Hälfte beabsichtigt längerfristig in Deutschland zu bleiben. diw.de.

[5], [6] Maryna Tverdosup: de demografische uitdagingen voor de economische wederopbouw van Oekraïne. WIIW-beleidsnota’s en -rapporten 71. Wenen, juli 2023.

[7] Andreas Mihm: „Wir verlieren eine ganze Generation”. Frankfurter Allgemeine Zeitung 07.03.2023.

[8] Steffen Angenendt, André Härtel, Knut Höller, David Kipp: Für den Wiederaufbau von Wohnraum braucht die Ukraine Fachkräfte. swp-berlin.org 06.04.2023.