Op 26 mei werd de Belgische hulpverlener Olivier Vandecasteele vrijgelaten in ruil voor de voor terrorisme veroordeelde Iraanse diplomaat Assadollah Assadi. Een week later werden in het kader van deze ‘ruil’ nog eens twee Oostenrijkers en een Deen vrijgelaten die in Teheran in de cel zaten.

In België was er heel wat discussie over de wijze waarop Olivier Vandecasteele is vrijgekomen en vooral ook of het ethisch verantwoord is om toe te geven aan Iraanse chantage en de Belgische hulpverlener te ruilen voor een ‘terrorist’.

Bij die discussie wordt het groteree geheel, meer bepaald de geopolitieke context, meestal over het hoofd gezien. Die is nochtans cruciaal om de inzet en de betekenis van deze gevangenenruil te zien. Hieronder een schets van het ruimere plaatje.

De machtsverhoudingen in de regio

Met zijn bijna 90 miljoen inwoners en grote oliereserves is Iran een regionale grootmacht in het Midden-Oosten. Om controle te verwerven over de Iraanse olierijkdommen hielp de VS, samen met Groot-Brittannië, de verkozen regering van premier Mossadeq omverwerpen in 1953. Met steun van de VS regeerde de sjah met harde hand, maar hij werd aan de kant gezet tijdens de islamitische revolutie in 1979.

Sindsdien zijn Iran en de VS gezworen aartsvijanden en staat het land op gespannen voet met Europa. Om het land op de knieën te krijgen, vaardigde Washington economische sancties uit tegen het land.

De invasie van de VS in Irak in 2003 versterkte ongewild de positie van Iran in de regio en bovendien wilde de regering Obama zijn focus verleggen van het Midden-Oosten naar China (de zogenaamde ‘pivot to Asia’ of ‘spil naar Azië).

De invasie van de VS in Irak in 2003 versterkte ongewild de positie van Iran in de regio

In die context kwam er in 2015 een historisch akkoord over het kernprogramma van Iran.[1] In ruil voor de vermindering van sancties ging Iran zijn atoomprogramma inperken en laten controleren.

Drie jaar later blies Trump dat akkoord op. Hij vaardigde nieuwe, zware economische sancties uit om het land op de knieën te krijgen. Iran voelde zich niet meer gebonden aan de afspraken en zette opnieuw vaart achter zijn nucleaire programma.

Europa hoopte nog steeds op een herstel van het bereikte akkoord van 2015, maar Biden zette Trumps politiek van economische druk verder, zonder succes.

Toen kwam de Russische invasie in Oekraïne. Als gevolg daarvan werden de defensiebanden tussen Rusland en Iran nauwer aangehaald. Bovendien namen de sterk stijgende energieprijzen een deel van de directe economische druk op Iran weg. Daarmee werd de laatste hoop op een hernieuwd nucleair akkoord met Iran de kop ingedrukt.

In de lente van 2023 bewerkstelligde China een akkoord tussen aartsrivalen Iran en Saoedi-Arabië met verstrekkende gevolgen voor de regio. Door dit akkoord brokkelt de macht en invloed van het Westen en de VS in de regio af terwijl Iran er versterkt uitkomt.

Nucleaire zenuwachtigheid

In november 2022 verkondigde Teheran een uitbreiding van van zijn nucleair verrijkingsprogramma, nadat het van het Internationaal Atoomenergie Agentschap (IAEA) een berisping had gekregen over het vermeende bestaan van niet-aangegeven nucleaire sites.

Experts van Israël en de VS gaan ervan uit dat Iran in twaalf dagen genoeg hoogverrijkt uranium kan produceren voor één kernwapen. Binnen een maand zou het voldoende splijtbaar materiaal hebben om vijf kernwapens van brandstof te voorzien.

Tezelfdertijd heeft Iran herhaaldelijk verklaard dat zijn nucleair programma enkel burgerlijke doeleinden heeft en dat het geen productie van kernwapens nastreeft. Dat wordt bevestigd door bevoegde inlichtingendiensten in de VS.

Zo meldde het Office of the Director of National Intelligence (ODNI), een inlichtingendienst van de VS, recentelijk nog dat ook al heeft Iran zijn kernprogramma versneld en uitgebreid, het “momenteel niet bezig is met de belangrijkste activiteiten voor de ontwikkeling van kernwapens die nodig zouden zijn voor de productie van een testbaar kernwapen”.

In de meest recente Nuclear Posture Review van het Pentagon staat duidelijk: “Iran bezit momenteel geen kernwapen en we geloven op dit moment niet dat het daarnaar streeft”.

“Iran bezit momenteel geen kernwapen en we geloven op dit moment niet dat het daarnaar streeft”

Het samenstellen van een kernwapen vereist naast voldoende splijtbaar materiaal andere grote stappen en daarnaast is er nog heel de kwestie van het lanceersysteem, dat allesbehalve eenvoudig is. Als ze dat al van plan zouden zijn, dan zou de productie van een kernkop twee jaar in beslag nemen.

Recent had het IAEA nog twee onderzoeken gedaan naar de aanwezigheid van deeltjes hoogverrijkt uranium op verschillende locaties in Iran. Ook dit had geleid tot spanningen, maar in het laatste kwartaalrapport van het atoomagentschap staat dat de inspecteurs daar geen vragen meer over hebben.

De oorlogstrom

Het is geweten dat Israël Iran beschouwt als zijn hoofdvijand. Toen George W. Bush in 2003 een invasie van Irak overwoog waarschuwde Benjamin Ben Eliezer, de toenmalige Israëlische minister van Buitenlandse Zaken, dat deze invasie destabiliserend zou zijn voor de regio. Hij drong er op aan om in plaats daarvan Iran als voornaamste vijand aan te pakken: “Het is Iran en niet Irak die de voornaamste vijand is: Iran zal over kernwapens beschikken tegen 2005.”[2]

De obsessie ten aanzien van Iraanse kernwapens is niet nieuw. In het verleden hebben Israëlische functionarissen herhaaldelijk gewaarschuwd dat de Joodse staat – zelf een kernmogendheid – alles zou doen wat nodig is om te voorkomen dat Iran een kernwapen ontwikkelt. Volgens een uitgelekt inlichtingenrapport uit februari overweegt Israël mogelijk een preventieve aanval op Iran als middel om het Iraanse nucleaire programma af te schrikken.

Israël overweegt mogelijk een preventieve aanval op Iran als middel om het Iraanse nucleaire programma af te schrikken

Op 20 februari voerde Israël een grootschalige luchtoefening uit. In een inlichtingenrapport van ODNI staat dat die oefening “waarschijnlijk bedoeld is om een aanval op het Iraanse nucleaire programma te simuleren en mogelijk om Jeruzalems vastberadenheid om op te treden tegen Teheran te demonstreren.”

Ook de VS doet zijn duit in het zakje. De afgelopen maanden zijn er verschillende gezamenlijke Amerikaans-Israëlische militaire oefeningen geweest, waaronder één die door het Pentagon trots de grootste “in de geschiedenis” werd genoemd.

Biden verzet zich niet tegen een eenzijdige Israëlische aanval op Iran. Zijn nationale veiligheidsadviseur liet onlangs nog doorschemeren dat hij dit zou steunen. In februari zei de VS ambassadeur in Israël, Tom Nides, dat “Israël kan en moet doen wat ze moeten doen om met [Iran] af te rekenen. En wij staan achter hen.”

Diplomatiek plan

Iran voelt zich sterker en intensiveert zijn nucleair programma terwijl Israël met steun van de VS de oorlogstrom roert. Over deze evoluties maakt men zich vooral in Europa ernstig zorgen.

“Er wordt erkend dat we een actief diplomatiek plan nodig hebben om het Iraanse nucleaire programma aan te pakken, in plaats van het op zijn beloop te laten. Wat mij zorgen baart, is dat de Iraanse besluitvorming nogal chaotisch is en dat Iran wel eens in een oorlog met Israël terecht zou kunnen komen”, aldus een westers diplomaat.

In het verleden had Biden beloofd om het historisch akkoord van 2015 terug te willen respecteren en de sancties te verlichten op voorwaarde dat Teheran zijn verrijkingsprogramma afbouwt. Maar recentelijk hebben VS functionarissen gezegd dat het akkoord “niet op de agenda staat”. Vóór de presidentsverkiezingen van 2024 is zo’n akkoord zo goed als uitgesloten.

Omdat een omvattend akkoord er voorlopig niet is, gaat men – vooral in Europa – op zoek naar een soort tussentijdse overeenkomst, een bevriezing van de bestaande situatie, of een de-escalerende stap voor beide partijen, waarbij Iran zijn verrijkingsniveaus verlaagt in ruil voor enige verlichting van de sancties.

Diplomatie veronderstelt dat er gepraat wordt en zo komen we terecht bij de recente gevangenenruil. Die was bedoeld als opstap voor ruimere onderhandelingen. “De gevangenenruil zal een opening zijn voor de gesprekken”, aldus een diplomaat die op de hoogte was van de onderhandelingen.

De gevangenenruil was bedoeld als opstap voor ruimere onderhandelingen

In de voorbije maanden is er contact geweest tussen de Iraanse nucleaire onderhandelaar en functionarissen van Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk. Gelijkaardige gesprekken hebben plaatsgevonden tussen Iran en de VS. De gesprekken gingen voornamelijk over de mogelijkheid van een gevangenenruil met Iran.

Het is te hopen dat deze gesprekken en de gevangenenruil een begin kunnen zijn van de ontdooiing van de relaties tussen Iran en het Westen en dat daardoor een militair treffen kan vermeden worden, die de hele regio in vuur en vlam zou kunnen zetten.

Bronnen:

Financial Times, The Economist, The Intercept

Notes:

[1] Dat akkoord is gekend onder de naam Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA). Het akkoord werd gesloten tussen Iran en de vijf permanente leden van de Veiligheidsraad (China, de VS, Frankrijk, het VK en Rusland) en de Europese Unie. In december 2013 was er al een belangrijk voorakkoord dat de weg effende voor dit historisch akkoord.

[2] Geciteerd in Le Monde Diplomatique, december 2002, p. 21.