Decolonizing the mind, a guide to decolonial theory and practice van Sandew Hira, secretaris van het Decolonial International Network is een gids die, na een groot aantal jaren van voorbereiding, omvangrijke en noodzakelijke kennis bijeenbrengt over de doorwerking van de kolonisatie op het westerse gedachtegoed. Het verschaft inzicht in misschien wel een van de belangrijkste thema’s van onze tijd: de dekolonisatie van het denken.

Soms kom je een boek tegen waarvan je denkt: dit zou verplicht studiemateriaal dienen te zijn in het hoger onderwijs. Het boek van Sandew Hira is zo’n boek. Het valt te karakteriseren als een uitstekend en misschien wel noodzakelijk leerboek om inzicht te krijgen in hoeverre de effecten van de kolonisatie op het westerse denken en doen doorwerken.

De uit de koloniale tijd voortkomende opvattingen over wereldorde, universele waarheid en macht hebben nog altijd invloed op denkbeelden over een mondiale grondwettelijke orde. Ze vormen een ondertoon in de welhaast onbewuste vooronderstellingen van westerse opvattingen over beschaving en groei, op het denken over rechtszekerheid en op het domineren van neoliberale visies op economisch handelen.

Waar ligt de oorzaak van dat universaliseren van westerse denkbeelden? Waaruit komt minachting van andere culturen voort? Waarop baseert zich de westerse arrogantie als het om kennisproductie gaat? Hira plaatst die vragen in een perspectief dat om een antwoord van de lezer vraagt.

Aan de hand van buitengewoon goede voorbeelden en uitvoerige citaten laat hij zien hoe the west zich tot the rest verhoudt. Hij plaatst kanttekeningen bij aanspraken en brengt in beeld wat uit beeld verdween. En dat begint al meteen bij het spreken over ontdekking of invasie en roof aan het begin van de zestiende eeuw en bij het onmondig maken van mensen in gebiedsdelen die werden bezet.

Wat is er nodig om zowel bij veroverden als bij veroveraars de mind te resetten zodat een humanitair, ethisch-ecologisch besef sturend kan worden bij de inzet op de instandhouding van leven en respect voor alles dat leeft?

Imperialistische roofbouw

Nadat de Portugezen de Afrikaanse westkust van handelsposten hadden voorzien en nadat de moriscos¹ uit Spanje waren verdreven, leken paus en koning klaar om het christelijk geloof als een universele waarheid in de wereld uit te zaaien. Er kwam een missionerings-ideologie uit voort die zowel leidde tot rassendiscriminatie als tot het kapitalisme waarvan wij nu de ontaarding ervaren.

Wereldwijd werd het onderwijs ingericht vanuit westerse ideeën over vorming die gebaseerd zijn op een Grieks-christelijk fundament. Het werkt nog steeds door op rechtsstelsels in voormalige koloniën.

Oorlogen werden gevoerd vanuit een machtsaanspraak: de wil tot domineren. Aan het ‘ik denk’ gaat – zoals het in de Latijns-Amerikaanse bevrijdingsfilosofie luidt – het ‘ik verover’ vooraf. Waarom is waar wat vanuit de canon van het westerse denken in op westerse leest geschoeide leerinstellingen wordt gedoceerd?

In zijn boek werkt Hira uitvoerig uit hoe dat alles een oorsprong vindt in de legitimering van opvattingen wie tot de soort gekerstende mens en wie niet tot die soort behoort. Het vindt een aanvang met het dispuut van Valladolid aan het begin van de zestiende eeuw waarin witte dominicanen niet spraken mét maar over de mensen over wie een oordeel werd geveld. Dat oordeel werkt in het westerse denken door tot op de dag van vandaag.

Hira plaatst dat alles in de context van waaruit de westerse legitimering zich hegemonisch ontvouwde. Een van de belangrijkste aspecten daarin is dat de natuur tegenover de mens kwam te staan, waarbij uit het oog werd verloren dat de mens zelf tot de natuur behoort. Dat houdt in, dat wie de natuur vernietigt, zichzelf vernietigt. Het is de situatie waarin we ons nu bevinden.

Als je de natuur ziet als een geheel dat ‘geconstrueerd’ is, dat gesystematiseerd en ontraadseld kan worden en in essentie voldoet aan wetmatigheid, kan dat leiden tot grote rampen omdat het onvoorspelbare gedrag van mensen en de specifieke situationele gegevenheden worden veronachtzaamd: “Een mechanische blik op de natuur doorheen de mathematica verwijdert de ethiek uit het kennissysteem en vervangt het door een andere ethiek die ten gronde de natuur niet respecteert maar dat gebrek aan respect verbergt onder de banier van objectiviteit”.

Ontdekking of verheimelijken

In het algemeen wordt in de westerse wereld zonder veel nadenken gesproken over de ‘ontdekking van Amerika’. De consequentie van die ‘heldendaad’ van Columbus is dat: “In de universiteiten, de centra van kennisproductie, een fundamenteel debat plaats vond over hoe het eeuwenlang mogelijk was geweest om het narratief van ‘Columbus, de held’ uit te dragen, en zo plaatst dit het probleem van de kolonisering van de geest op de onderzoeksagenda. In meer algemene termen: het plaatst de kwestie van dekolonisering van de universiteiten op tafel. En dus gaat de kwestie van meervoudige waarheden voorbij de epistemologie en beweegt het naar het rijk van de macht die andere narratieven, andere waarheden heeft onderdrukt.”

Webinar Decolonizing The Mind/Centre for Asian and Middle Eastern Studies (1:33:45) (Engels gesproken):

Aan dit citaat genomen uit het midden van zijn boek gaat een heel hoofdstuk over Epistemology: the manipulation of the mind trough knowledge production vooraf. Vandaar: “De universiteit dekoloniseren is geen kosmetisch fenomeen. Dit raakt het hart van het karakter van de universiteit als instelling van kennisproductie.”

Nu, na vijf eeuwen, is het als thema centraal komen te staan op een conferentie op de Pauselijke Academie voor Wetenschappen. Op instigatie van de Paus werd eind maart 2023 de thematiek van kolonisatie, dekolonisatie en neo-kolonisatie onder de loep gelegd. Het leidde onder andere tot de herroeping van het decreet over de ontdekking.

Laat me die wens tot universaliseren van ‘waarheid’ tot slot onderlijnen met nog een citaat: “De claim van universalisme komt met een indeling in waardevolle en niet waardevolle kennis, die vlot wordt getransformeerd naar superieure en inferieure kennis. Superieure kennis volgt de epistemologische regels van het Eurocentrisch canon. Inferieure kennis is kennis die wordt geproduceerd buiten het canon. Met superioriteit komt arrogantie. En arrogantie gaat niet over kennis alleen, maar ook over ethiek.”

Inzicht verschaffende citaten

Ter verdieping van het centrale thema over kennisproductie en de uitsluiting van ‘niet ons soort mensen’, gaat het in het boek over discriminatie en racisme, over wiskunde en de natuurwetenschappen, over een ander beeld op de wereldgeschiedenis zoals die aan westerse universiteiten wordt gedoceerd, over het dekoloniseren van de economie, de sociale wetenschappen en het denken over cultuur en politiek.

Dit veel omvattende boek sluit af met een hoofdstuk over hoop: imagining a new world civilisation in contrast met imagining a horrible future. En vooral dat deel liegt er niet om. Mocht het komen tot een Derde Wereldoorlog dan zal die worden uitgevochten met kernwapens. Het spook van een nucleaire winter zal dan niet langer een voorspelling zijn.

Het boek van Sandew Hira is dooraderd met uitvoerige citaten. Mede daardoor opent het boek de weg naar dialoog. Het zijn niet zo maar citaten of verwijzingen om met kennis te pronken, maar ze onderlijnen hoe kennisproductie heeft plaatsgevonden en hoe daarin ethiek een speelbal is geworden van wetenschappelijke doctrines.

Na ethiek volgt politiek en niet andersom, luidt de boodschap. Een politiek die verder gaat dan die van de vrije burger in de Griekse stadstaat, waartoe zich onze opvattingen over democratie laten herleiden.

Voor wie is dit boek bestemd?

Zoals ik al liet horen, zou ik dit boek willen bestempelen als verplichte kost voor iedereen die zich met kennis en wetenschap bezighoudt. Het brengt in beeld hoe in de afgelopen eeuwen wetenschappelijk denken is ontspoord en roept op om het juiste spoor terug te vinden.

Het boek is in alle opzichten een gids die de lezer op niet al te ingewikkelde manier en in toegankelijke stijl voert langs de kloof die in de wereld is ontstaan tussen de haves en de have nots. Wie aan die groeiende kloof voorbij kijkt, loopt voorbij aan het grote thema van alle historische gebeurtenissen: de bevrijding van de existentiële angst op voortbestaan.

Over dat laatste kan men te rade gaan bij de filosofe Judith Shklar. In haar werk stond die vrijheid van angst centraal: ‘evil is cruelty and the fear it inspires, and the very fear of fear itself’.

Het gaat om het beschermen van wie dan ook tegen machtsmisbruik, intimidatie en geweld. Het gaat niet om vernietiging van de aarde en haar atmosfeer, maar om gebruik ten bate van het welzijn van alles dat leeft en wil voortbestaan. Een ontwikkeling die ons terugvoert naar geopolitieke en sociaalpolitieke ontwikkelingen die met de terugkeer van Columbus naar Spanje een aanvang namen.

Laat de mensen waarover gesproken en geoordeeld werd zelf meepraten. Laat ook hun waarheid hoorbaar worden en laat ook hun menswaardigheid in acht worden genomen. Dat is waartoe dit boek oproept.

Sandew Hira. Decolonizing the mind, a guide tot decolonial theory and practice. AMRIT, Den Haag, 2023, 572 pp. ISBN 978 9074 8974 71

Sandew Hira is het auteurspseudoniem van Dew Baboeram (°1955), Nederlands historicus, econoom, publicist en columnist van Surinaamse origine. Hij schreef meerdere boeken over de geschiedenis van Suriname.

Recensent Wil Heeffer (°1944) studeerde tandheelkunde en filosofie en werkte jarenlang als wetenschapsjournalist. Hij schreef ‘Van roofbouw naar opbouw’ over de bevrijdingsfilosofie van Latijns-Amerika en De bevrijdingsfilosoof over Argentijns filosoof Enrique Dussel.

Note: