What the fuck

“What the fuck is hier gebeurd?” zo reageerde Caroline (uitgesproken als Karolaajn) van der Plas op de uitslag van de Provinciale Statenverkiezing.[1] “Dit is toch echt niet normaal? Of ja, het is wel normaal want wij zijn allemaal normale mensen en al die mensen die op ons hebben gestemd zijn normale burgers. Onze kiezers zijn mensen die gewoon een biertje willen drinken in het weekend, met hun caravan op vakantie willen en gewoon hun rekeningen willen betalen.”

Uit onderzoeks- en opiniepeilingen bleek dat Nederlanders vooral uit protest op van der Plas haar BBB stemden. “De BBB komt op voor het platteland, Caroline is nuchter, ze spreekt zoals wij en ze is te vertrouwen” zijn uitspraken die je van aanhangers hoort of leest.[2] Van der Plas zette vanaf het begin in op het verdedigen van de plattelandsbewoners. Ze verdedigt niet alleen het belang van de boeren maar ze heeft het ook over de publieke dienstverlening die in de provincies verdwijnt. De bussen rijden niet langer, de bankautomaat verdwijnt, het zwembad sluit…allemaal aspecten die maken dat jonge mensen wegtrekken en nooit meer terug zullen komen. Terwijl het platteland nochtans jonge mensen nodig heeft.

Zorgzaam voor de eigen mensen, hard voor het politieke establishment

Haar tussenkomsten begint Van der Plas telkens met: ‘voorzitter, beste inwoners van Nederland’. Ze omschrijft de BBB als ‘sociaal rechts’ waarmee ze bedoelt dat ze op sociaal vlak opkomt voor de zwakkeren maar zich op economisch vlak eerder rechts situeert. BBB is twee handen op één buik met de agrolobby, net als van oudsher het CDA – waar Van der Plas tot 2019 lid van was. De manier waarop BBB meestemt met FvD en PVV voor een motie die economische migranten verwijt te parasiteren op de Nederlandse verzorgingsstaat doet heel sterk denken aan het partijprogramma van het Vlaams Belang: ‘zorgzaam voor de eigen mensen – sinds kort ook voor onze boeren – en hard voor het politieke establishment en voor wie hier niet thuishoort’.

De manier waarop BBB meestemt met FvD en PVV doet heel sterk denken aan het partijprogramma van het Vlaams Belang

De BBB-kiezers zijn divers en omvangrijk en opmerkelijk: één derde van de kiezers komt uit de grotere steden. De kiezers zijn deels overlappende groepen: bewoners van de meer landelijke gebieden, landbouwers die een gebrek aan maatschappelijke waardering voelen en burgers uit het hele land die teleurgesteld zijn in het technocratische en bureaucratische bestuur uit Den Haag.

Van der Plas verzet zich luidop en met verve tegen het Nederlandse bestuur dat voor een groot deel van de bevolking niet te volgen is. De Nederlandse boer en plattelandsbewoner is in haar verhaal het symbool van een manier van leven die zich bedreigd voelt door een zich superieur voelende en los gezogen elite.

De ontevredenheid en woede verschuift naar het platteland

De ontevredenheid die in Vlaanderen met het Vlaams Belang in de jaren 1990 en in Nederland onder Pim Fortuin begin jaren 2000 vooral in de steden doorbrak is de voorbije jaren verschoven naar het platteland. De meer rurale gebieden werden de voorbije decennia door het politieke establishment grotendeels uit het oog verloren en hierdoor mistten ze haast volledig het woekerende onbehagen. Daar waar de publieke dienstverlening in sneltreinvaart werd afgebouwd, de industrie en lokale tewerkstelling verdween, nieuwkomers arriveerden zonder dat de ontvangende gemeenschap hierop adequaat werd voorbereid en ondersteund nam het onbehagen en de woede zienderogen toe. De verkiezingsoverwinning van het BBB in Nederland en de te verwachten verkiezingsoverwinning van het Vlaams Belang in 2024 zijn in die zin een revanche van de mensen die zich vergeten en verwaarloosd voelen.

Moeizaam op zoek naar een nieuwe verhouding tot elkaar

Nederlanders hebben zich net zoals Belgen heel lang bedreven getoond in het pacificeren van maatschappelijke verschillen en het maken van compromissen. Heel lang was er het besef dat de verschillende fracties en bewegingen de belangenverschillen die er altijd zijn geweest konden overwinnen. Net zoals in België vonden werknemers, bedienden en boeren lang onderdak in één zuil en daarmee in één politieke partij. Twee tot drie decennia na de verzuiling zijn de Nederlanders net zoals de inwoners uit andere Europese landen op zoek naar een nieuwe ‘wij’. De zuilen die onze samenleving lang hebben gestut liggen verbrokkeld achter ons. Steeds vaker schuiven burgers hun ‘groepsidentiteit’ als de maat der dingen naar voren en vergeten ze dat de andere bevolkingsgroepen er andere waarden en gewoontes op nahouden. De eigen (identitaire) belangen staan dus centraal en van het algemeen belang is er nog nauwelijks sprake.

Het stikstofdossier is de trigger voor iets veel diepers, namelijk het zich onvoldoende erkend voelen en de cumulatie aan verlieservaringen

In Nederland vertaalt deze evolutie zich in ‘de havermelkelite’ uit de Randstad tegenover de plattelanders die uitpakken met hun keuze om vooral vlees te eten. In de week dat de stad Haarlem aankondigde reclames voor vlees te verbieden pakt de landbouwsector uit met de campagne ‘Nederland Vleesland’. Stedelingen en plattelandsbewoners komen op die manier diametraal tegenover elkaar te staan en wat opvalt is dat een groot deel van het onbehagen bij de plattelandsbewoners voortkomt uit het gevoel dat de hoger opgeleide stadsmensen hun mens- en wereldbeeld aan de rest van de bevolking willen opleggen. Het stikstofdossier is dus eerder de trigger voor iets veel diepers, namelijk het zich onvoldoende erkend voelen en de cumulatie aan verlieservaringen: het verlies van de oude structuren, de tradities, de eigen leefgewoontes, de streektaal en dit alles is gekoppeld aan de komst van migranten, die na zich na de steden nu ook in de plattelandsgemeentes komen vestigen.

Met meewarigheid over die ‘van den buiten’ spreken

In veel discussies en opiniestukken – zowel in Nederland als in Vlaanderen – merk je hoe de bevolkingsgroepen die minder of geen vlees eten, minder vliegen, afscheid namen van Zwarte Piet op een eerder veroordelende manier het over die ‘van den buiten’ hebben. De inwoners van de landelijke regio’s worden haast onverholen weggezet als conservatief of anti-stedelijk. Zowel in Nederland als Vlaanderen worden de publieke debatten gedomineerd door burgers die inclusiviteit en intersectionaliteit prediken, de superdiversiteit omarmen en sekse- en genderfluïditeit als de normaalste zaak van de wereld beschouwen.

Steeds meer mensen trekken zich terug in het eigen grote gelijk of in minachting en kwaadheid tegenover de andersdenkenden

Contact met andersdenkenden maakt mensen misschien opener en liberaler, maar een flink deel van de bevolking verlangt naar een leven met meer greep, meer autonomie en minder complexiteit. Wat er in wezen onder de fenomenen ‘polarisering’ en ‘woke’ schuilt is een culturele regressie, in letterlijke betekenis: een terugkeer naar een kinderlijker – lees: eenvoudiger – ontwikkelingsstadium om actuele conflicten en spanningen uit de weg te gaan. Steeds meer mensen keren de traditionele samenleving en politieke partijen de rug toe en trekken zich terug in het eigen grote gelijk of in minachting en kwaadheid tegenover de andersdenkenden. Dit afweermechanisme is een begrijpelijke reactie op een cultuur die bol staat van competitie, zelfrealisatie en de dwang om te innoveren en de dwang om zowel in het professionele als persoonlijke leven succesvol te zijn.

Het is slechts voor een minderheid van de bevolking weggelegd: als een ongedwongen, ongebonden en succesvol individu in het leven en werk te staan. Het merendeel van de bevolking verliest steeds meer grip op hun leven en worstelen met het gevoel dat alles voor hen wordt beslist en geoordeeld, in plaats van dat er naar hen wordt geluisterd of de relaties tussen hen en de overheidsinstellingen vertrekken vanuit vertrouwen. Hoe vaak worden mensen niet vanuit een diepgeworteld wantrouwen van overheidswege bejegend?

Protest tegen het onredelijke karakter van de gevestigde orde

Zowel in het stikstofdossier als de roep naar een duurzaam klimaatbeleid voelen de traditionele partijen voor veel mensen – zowel in Nederland als Vlaanderen – als ongeloofwaardig en hypocriet aan. De landbouwers werden decennialang door onze regeringen aangezet en gemotiveerd om grotere stallen te bouwen en de melk- en vleesproductie te verhogen. Plots worden dezelfde landbouwers door dezelfde regeringsleiders herleid tot een stip op een kaart waar ze een stikstofnorm opplakken zonder rekening te houden met de context van landbouwers die vaak al generaties lang boeren. Wat voorzitter Sammy Mahdi van CD&V ook probeert, de manier waarop hij het ressentiment van de landbouwers probeert te capteren is hypocriet en zal eerder tot meer afkeer dan sympathie leiden.

“Boerenprotest bij Provinciehuis Den Haag”. Foto: Roel Wijnants / CC BY-NC 2.0

Dezelfde afkeer leeft ook bij heel wat mensen met betrekking tot de oproep tot een duurzame energietransitie. Mensen die horen hoe de grote energieconcerns gigantische winsten maken terwijl de meeste gezinnen in angst de afrekening van hun energierekening afwachten, hoe regionale luchthavens miljoenen euro’s subsidies ontvangen om voornamelijk het vliegverkeer van privé- en zakenjets mogelijk te maken, wat de vervuilende impact van cruiseschepen zijn en hoe de subsidiëring van de salariswagens in België ons land zo’n slordige 3,75 miljard euro kost leidt tot een situatie waarbij steeds meer mensen de gevestigde orde woedend de rug toekeren omdat ze terecht niet (langer) de prijs en het gelag van de opgelegde transitie willen betalen.

De beleidspartijen zijn er de voorbij drie tot vier decennia niet in geslaagd om de economische en financiële markten voldoende sterk te controleren en reguleren. Het ontbrak hen aan politieke macht en durf om de groeiende ongelijkheid een halt toe te roepen. Het succes van BBB in Nederland en het Vlaams Belang in Vlaanderen heeft veel te maken met de wijze waarop beide partijen erin slagen het groeiende onbehagen en de woede te capteren.

Het succes van BBB en het Vlaams Belang heeft veel te maken met de wijze waarop beide partijen erin slagen het groeiende onbehagen en de woede te capteren

Alle wensvertogen over systeemverandering als gevolg van de covidpandemie ten spijt stellen mensen op een cynische manier vast dat zij die al rijk waren doorheen deze en andere crisissen (nine eleven, bankencrisis) nog rijker zijn geworden. Pleiten voor natuurbehoud- en klimaatbescherming vanuit de links-progressieve zijde wordt door een grote groep mensen als ongeloofwaardig en onrealiseerbaar beschouwt. Als al het andere: lees: een rechtvaardige verdeling van rijkdom en welvaart niet lukt – waarom zou dat andere wel nog lukken.

Wie begrijpt wat het voor mensen betekent om geen enkele vorm van sociale vooruitgang te ervaren of voor zich te zien, beseft hoe onzinnig het pleidooi voor redelijkheid vanuit het maatschappelijke en politieke establishment klinkt. Redelijkheid wordt pas mogelijk wanneer je de politieke en maatschappelijke instellingen en haar vertegenwoordigers voldoende vertrouwt. En redelijkheid kun je pas verwachten wanneer de onredelijkheid van het huidige neoliberale economische systeem een halt wordt toegeroepen. ‘Normaal doen’ en ‘gezond boerenverstand’ bieden vanuit die optiek meer houvast dan de ijle roep naar redelijkheid door onze onmachtige bestuurders.

Mensen herkennen zich in hoe het Vlaams Belang wordt geminacht

Tijdens interviews met Vlaams Belang-kiezers in de Denderstreek merkte ik op dat de motieven van mensen die op het VB stemmen vaak helemaal niet zo ideologisch, maar eerder pragmatisch zijn. Wie zich onvoldoende of niet vertegenwoordigd voelt, kiest voor de underdog en voor de partij die door de traditionele partijen wordt gedemoniseerd en geïsoleerd. Mensen herkennen zich vanuit hun eigen persoonlijke leven in hoe het VB als partij wordt geminacht en verketterd. Heel wat (potentiële) kiezers hangen niet de racistische, xenofobe of nationalistische programmapunten aan, maar identificeren zich met mandatarissen en een partij die de verzinnebeelding is van hun verzet tegen het politieke en maatschappelijke establishment.

Kan links deze stemmen terugwinnen?

Het valt te betwijfelen of in een land als Nederland of een regio als Vlaanderen de (radicaal) linkse partijen een deel van de misnoegde kiezers van extreemrechts kunnen terugwinnen. Twee zaken spelen in Vlaanderen hun nadeel, met name dat de links-progressieve partijen Vooruit en Groen (in Vlaanderen) als behorend tot het politieke establishment worden ervaren. Bovendien worden hun voorzitters en mandatarissen niet ervaren als mensen met wie ze zich willen of kunnen identificeren. Ze worden vooral als vertegenwoordigers van de stedelijke, progressieve en kosmopolitische elites ervaren.

De meeste mensen en potentiële kiezers worden niet zozeer ideologisch maar affectief geraakt

De radicaallinkse PVDA zet politiek en electoraal in Vlaanderen vooral in op de stedelijke gebieden. Bovendien zijn de meeste kaderleden hoogopgeleid en functioneren ze in een hiërarchisch georganiseerde partij die vanuit een strak ideologische (marxistisch-leninistische) overtuiging opereert. De meeste mensen en potentiële kiezers worden echter niet zozeer ideologisch maar affectief geraakt. Dit formuleer ik niet als een waardeoordeel, maar als vaststelling en het verklaart ook waarom in de VS heel wat mensen uit de werkende klasse (zowel bij witte als gekleurde werkenden) op Trump stemden en ook in Vlaanderen een aanzienlijk deel van de werkende klasse in 2024 op het Vlaams Belang dreigt te stemmen. Vanuit een links-liberaal en socialistisch perspectief wordt dit stemgedrag geanalyseerd als het tegen je klassenbelang(en) in stemmen en dus als iets ‘wat niet klopt’.

Mogen en kunnen geloven in wat we willen geloven

Maar politiek en verkiezingen zijn veel minder dan we durven geloven een rationeel of inhoudelijk gebeuren, maar vooral een affectief en emotioneel gebeuren. Voor mensen die steeds minder houvast en grip op hun leven ervaren zijn verkiezingen vaak één van de weinige momenten waarop ze van zich kunnen laten horen en afrekenen. Het blijft verbazen dat we in het analyseren van de politieke aardverschuivingen niet adequater inschatten hoe emotionele en affectieve drijfveren mensen in hun keuzes en dus stemgedrag bepalen. Mogen en kunnen geloven wat we willen geloven veroorzaakt een golf van positieve emoties.

Voor mensen die steeds minder houvast en grip op hun leven ervaren zijn verkiezingen vaak één van de weinige momenten waarop ze van zich kunnen laten horen en afrekenen

Politieke leiders die mensen het gevoel geven dat er naar hen wordt geluisterd en met hen rekening wordt gehouden wakkeren onze empathische en affectieve dimensies aan en vaker dan we durven geloven maken mensen eerder emotionele dan rationele keuzes. Vertaald naar onze politieke en maatschappelijke context betekent dit dat de politieke partijen die er het best in slagen de sterk toegenomen woede en het grote onbehagen te capteren quasi met zekerheid verkiezingen winnen.

Extreemrechts kiest vanuit de onderbuik voor omstootwoede. Ze gaat voor het ontmantelen van de bestaande democratische rechtsorde en ze doet dit door voortdurend emoties op te wekken rond de zaken waar mensen die het moeilijk hebben om het einde van de maand te halen mee worstelen. De meeste linkse politieke partijen en politici slagen niet om een taal te spreken een standpunt in te nemen dat de mensen die weinig of geen sociale vooruitgang ervaren beroert. De meesten onder hen spreken niet een taal die raakt en mobiliseert en de meeste mandatarissen slagen er onvoldoende in om met passie en overtuiging een standpunt uit te drukken die de mensen betovert of raakt. De meeste hartstocht situeert zich in die zin aan de (extreem)rechtse en dus niet aan de linkerzijde van het politieke spectrum.

De meeste linkse politieke partijen en politici slagen niet om een taal te spreken een standpunt in te nemen dat de mensen die weinig of geen sociale vooruitgang ervaren beroert

Willen we de omstootwoede omsmeden tot solidariserende rechtop woede, zal er meer hartstocht en een grotere geloofwaardigheid aan de linkerzijde moeten worden ontwikkeld. Vooral door standpunten in te durven nemen die heel dicht aansluiten bij de concrete en reële noden waar steeds meer mensen dag in dag uit mee worstelen. En over die thema’s moeten politici niet enkel in ideologische maar ook in pragmatische (lees: praktijkgerichte) termen leren praten.

Notes

[1] https://www.groene.nl/artikel/verenigd-in-polarisatie

[2] https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/03/10/de-vrouw-die-het-nederlandse-politieke-landschap-op-zijn-kop-zet/