De Russische pletwals

Hij heette Oleksandr, maar iedereen noemde hem Sasha. De spierziekte van Sveta, zijn moeder, wierp een schaduw over zijn kindertijd, maar Sasha morde zelden. Elke morgen waste hij haar, hielp hij haar op het toilet en knoopte hij haar kleren dicht.

Hoewel pianospelen zijn grote passie was, wilde hij toch geneeskunde studeren. Het was zijn droom om neuroloog te worden. Als hij hard genoeg de ziekte van zijn moeder bestudeerde, kon hij misschien een middel vinden om haar te genezen, zo dacht Sasha.

Luttele momenten nadat de Russische president Poetin met een sinistere tv-toespraak de oorlog verklaarde aan Oekraïne werden Sasha en zijn moeder in hun appartementje opgeschrikt door de loeiende sirenes in de hoofdstad Kiev. Kort daarna waren ook de eerste explosies te horen.

Lilia, de grootmoeder van Sasha, kreeg op dat moment een paniekerige telefoon van het ziekenhuis waar haar man herstelde van een hersenbloeding. Of ze haar man snel kon oppikken want de bedden moesten vrijgemaakt worden voor de oorlogsslachtoffers. Enkele telefoontjes later besloot de grootmoeder van Sasha om het advies van haar kinderen te negeren.

Ze wist een ambulance te regelen die haar verlamde man naar haar huis in Hostomel kon brengen – een voorstad in het noordwesten van Kiev – en niet naar het appartement van Sasha en zijn moeder waar ze allemaal samen die eerste bange uren zouden proberen te doorstaan.

Maar in Hostomel ligt een belangrijke luchthaven die op die eerste dag intens onder vuur genomen werd. Lilia besefte dat ze daar niet konden blijven, maar ze wist ook dat het haar nooit zou lukken om haar man in de wagen te tillen.

De volgende ochtend reed ze met haar auto naar Kiev waar ze Sasha oppikte. Op de terugtocht naar Hostomel over verlaten wegen werd hun auto plots onder vuur genomen door sluipschutters. Sasha werd elf keer geraakt, tien kogels in de borst en één die zijn voorhoofd doorboorde.

Lilia, hevig verwond door rondvliegende scherven, reed nog twee kilometer door, maar verloor toen het bewustzijn. Ze werd wakker in het ziekenhuis. De ambulanciers die haar hadden gered, lieten het levenloze lichaam van Sasha achter in de kapotgeschoten auto.

‘Mijn moeder is gehandicapt, mijn vader is gehandicapt, ik ben gehandicapt en ik heb mijn zoon begraven.’

De moeder van Sasha vond ’s anderendaags samen met haar ex-man de auto en ze namen het lichaam van hun doodgeschoten zoon mee. Een dag later hebben ze Sasha begraven op het kerkhof van Bucha in een graf dat de vader met zijn eigen handen delfde.

Aan journalisten die haar flat bezochten, zei Sveta, de moeder van Sasha: ‘De oorlog raakte onze familie zoals niets ons ooit geraakt heeft. Mijn moeder is gehandicapt, mijn vader is gehandicapt, ik ben gehandicapt en ik heb mijn zoon begraven.’

Sasha was een van de eerste slachtoffers van deze oorlog. Zijn hoop en dromen werden platgewalst door de Russische oorlogsmachine die over zijn land rolde.

Vluchten kan niet meer

Bij het horen van de eerste ontploffingen probeerden veel Oekraïners te vluchten. In die eerste dagen waren de files richting Polen zo lang dat sommigen hun auto achterlieten om het laatste stuk te voet af te leggen. Bij temperaturen die flirtten met het vriespunt sleurden ze hun koffers met haastig bijeengeraapte spullen kilometerslang door het verdorde gras langs de autosnelweg.

In de eerste vijf weken na het losbarsten van de oorlog verlieten 4 miljoen Oekrainers hun land. De meesten kwamen in Polen terecht. Zij konden gelukkig vrij de grens oversteken. Enkele tientallen kilometers meer naar het noorden bouwde de Poolse overheid naarstig verder aan een stalen muur die vluchtelingen vanuit Wit-Rusland moet tegenhouden.

De hoop en dromen van Sasha werden platgewalst door de Russische oorlogsmachine die over zijn land rolde.

‘Ik kan niet tegen dat contrast’, brieste Maria Ancipiuk, een vijfenzestigjarige vrouw die in een dorp woont op de grens tussen Polen en Wit-Rusland. ‘Oekraïners zijn oorlogsvluchtelingen en de Jemenieten worden als migranten beschouwd? Waarom? Wat is het verschil?’ Zij en haar buren zetten elke avond een groen licht voor het raam, een teken dat vluchtelingen in hun huizen welkom zijn, alle vluchtelingen.

De Nigeriaanse student Aziz weigerde aanvankelijk om te vluchten uit Kiev. Om een of andere reden had hij zichzelf wijsgemaakt dat dit maar een korte schermutseling zou zijn. Hij wilde ook blijven om zijn studies sociologie af te maken.

Maar ook hij leerde rennen naar de schuilplaatsen als de sirenes begonnen te loeien. Alleen werd hij vaak niet binnengelaten of naar plaatsen gestuurd waar helemaal geen schuilplaats te vinden was. Samen met enkele Nigeriaanse medestudenten en de hulp van de Nigeriaanse ambassade in Polen kon hij in een busje ontsnappen uit Kiev.

Het werd een helse trip. Bij de checkpoints werden zij er telkens uitgepikt en moesten ze steekpenningen betalen om te mogen doorrijden. Aan de Poolse grens werden ze opnieuw tegengehouden en konden ze pas oversteken nadat ze de grenswachters 2.000 euro hadden toegestopt. Maar een van de reisgenoten van Aziz mocht Polen niet binnen. Hij zag er te homoseksueel uit, zeiden de Poolse grenswachters.

‘Oekraïners zijn oorlogsvluchtelingen en de Jemenieten worden als migranten beschouwd? Waarom? Wat is het verschil?’

Samen met enkele Ghanezen die hetzelfde lot ondergingen, reden ze dan maar naar de Slovaakse grens waar ze te horen kregen dat alleen vrouwen en kinderen welkom waren. Na een al even vruchteloze poging bij de Hongaarse grens konden ze uiteindelijk binnen geraken in Roemenië. Getraumatiseerd en zonder diploma vloog Aziz terug naar Nigeria.

Gevaarlijke journalistiek

Al meer dan tien jaar kruist de lokale onderzoeksjournalist Mikhail Afanasyev in Siberië de degens met malafide bedrijven en corrupte politici. Het leverde hem een resem juridische klachten op maar zijn strijdvaardigheid in de rechtbank maakte hem alleen maar populairder bij de lokale bevolking.

Toen hij zijn recentste artikel publiceerde, wist hij dat er onheil op komst was. Hij had vernomen dat elf leden van de Nationale Garde uit zijn regio weigerden mee te vechten in de oorlog van Poetin. Dat verhaal kon hij niet laten liggen. Ook al wist hij wat er op het spel stond: er was net een nieuwe wet gestemd die journalisten met lange gevangenisstraffen bedreigt als ze ‘valse berichten’ publiceren over het leger.

Vluchten kwam niet bij hem op. ‘Ik ben nogal koppig en ben van plan om mij te verzetten’, zei hij. Op de avond dat ze hun huwelijksverjaardag zouden vieren, wachtte zijn vrouw Elena ongerust op zijn komst. Toen er op de deur gebonsd werd, deed ze verschrikt open.

Gemaskerde mannen stormden binnen en sleepten haar man achter hen aan. Terwijl de gemaskerde mannen het huis doorzochten, kon Elena nog even haar man omhelzen. ‘Poes, alles komt in orde’, fluisterde hij.

De een zijn brood …

Er liggen zesduizend kilometer tussen het slagveld in Oekraïne en de vijf hectare landbouwgrond waarop de Keniaanse Monica spinazie, mais en groene kool teelt. Normaal kost het haar 20.000 Keniaanse shilling of zo’n 160 euro om voldoende meststoffen te kopen voor haar boerderij.

Maar sinds het uitbreken van de oorlog schoot de prijs omhoog en Monica zou nu vijf keer zoveel moeten betalen. Rusland is namelijk ’s werelds grootste exporteur van meststoffen en gaat nu gebukt onder zware sancties. Voortdoen heeft geen zin, zei Monica. ‘Ik kan alleen maar de verliezen opstapelen. Ik verkoop de boerderij en ga ander werk zoeken.’

Donkere aarde die rijk is aan organische stoffen en daardoor ideaal is voor landbouw wordt chernozem genoemd. Chernozem – een samenstelling van chorny zemlya of zwarte aarde – is zoals de woorden intelligentsia, apparatsjik en trojka: van oorsprong Russisch maar in veel talen gebruikt.

Dat is niet toevallig. Er zijn twee grote gebieden op onze planeet waar die zwarte aarde te vinden is. Het ene gebied loopt van Canada tot Kansas in de VS. Het andere en het grootste van Oekraïne tot in Siberië. Dankzij die vruchtbare grond zijn Rusland en Oekraïne de graanschuur van de wereld.

Alleen al in Oekraïne groeit 6 procent van alle voedingscalorieën die verhandeld worden op de wereldmarkt. Van alle graan dat internationaal verkocht wordt, is 17 procent afkomstig uit Rusland. Als dat graan niet meer op de markt komt of, erger nog, niet meer gezaaid wordt, dan stijgen de prijzen van heel veel voedingsproducten en groeit het risico op honger.

Veel landen, vooral in Afrika, zijn totaal afhankelijk van het graan uit Rusland en Oekraïne. Van alle graan dat Egypte importeert, komt 80 procent uit die twee landen. In Egypte noemen ze brood niet khobz zoals in de rest van de Arabische wereld, maar eish of leven.

De Egyptenaren eten twee keer zoveel brood als het gemiddelde in de wereld. Bij elke maaltijd is brood de voornaamste leverancier van calorieën. Nog voor het uitbreken van de oorlog was de graanprijs er met 80 procent gestegen. Dat komt omdat Noord-Afrika af te rekenen heeft met de ergste droogte sinds twintig jaar.

Dat komt ook omdat de graanmarkt gecontroleerd wordt door vier multinationals. De ABCD’s worden ze genoemd naar de eerste letter van hun naam: ADM, Bunge, Cargill en Louis Dreyfus. Bedrijven waar de meeste mensen nooit van gehoord hebben maar die dankzij hun monopoliepositie de prijs van heel veel producten controleren en die dankzij de onrust van de markt hun grootste winsten ooit maken.

De graanmarkt wordt gecontroleerd door vier multinationals.

Onderwijzeres Mona gaat elke dag naar de markt in Kafrat al Jabal, een wijk op een paar kilometer van de piramide van Cheops. De prijs van niet-gesubsidieerd brood schoot de hoogte in en ook bakolie (gemaakt van zonnebloemen uit Oekraïne) is een pak duurder geworden.

Van wat er overblijft van haar loon kiest ze elke dag zorgvuldig enkele tomaten uit. De glanzende, vlezige tomaten die gebruikt worden in salades zijn onbetaalbaar voor haar budget. Ze koopt alleen nog rimpelige en geblutste tomaten waar ze elke avond dezelfde saus mee klaarmaakt.

‘We eten elke dag moussaka, maar dan zonder vlees. Tegen onze wil zijn we veganisten geworden’, zei ze bitter. Mona keek op tegen de ramadan, normaal een periode van familiefeesten met overvloedige lekkernijen op tafel. ‘Ook tijdens de ramadan zal ik mijn kinderen elke avond hetzelfde moeten voorzetten.’

In 2011 waren hoge graanprijzen een van de oorzaken van de Arabische Lente die in het Egypte het einde inluidde van dictator Moebarak. De vleugelslag van een vlinder in Brazilië kan maanden later een tornado in Texas veroorzaken, zei de Amerikaanse wiskundige Edward Lorenz ooit. Bij de Arabische Lente was de vleugelslag de grote droogte die Oekraïne en Rusland teisterde in 2010 en de tornado de wekenlange bezetting van het Tahrirplein in Caïro.

De energiefactuur

Na het losbarsten van de oorlog in Oekraïne was Sri Lanka het eerste land waar een regering de benen nam. Na een reeks massale protesten namen alle ministers ontslag. Stroomonderbrekingen, energieprijzen die door het dak schoten en lege winkelrekken waren de druppel die de door de coronacrisis al flink gevulde emmer deden overlopen.

Chathuri is een dertigjarige vrouw en heeft het geluk een job te hebben in een kantoor in de stad. Alleen lukt het haar niet altijd om er te geraken. ‘Vroeger moest ik nooit langer dan één kwartier wachten op de bus. Nu sta ik hier één tot twee uur te wachten. Soms stopt de bus in het midden van de rit omdat hij zonder diesel valt.’

Ook elders in de wereld halen de hoge energieprijzen levens overhoop. Ook die prijzen stegen al lang voor de eerste bom viel in Oekraïne en worden bepaald door speculanten in Londen en Wall Street.

Lexie woont op het platteland in Wales. Een ziekte heeft haar aan een rolwagen gekluisterd. Ze woont met haar man en vier zonen in een huisje waar ook op kille lenteavonden de chauffage niet meer aangaat. Wassen doen ze met warm water uit de fluitketel. Water dat daarna gerecycleerd wordt in warmwaterkruiken die de kinderen toch een beetje warmte geven.

Fier vertelde ze hoe ze laatst vijf maaltijden wist te toveren uit een diepvrieszak met elf stukken kip. Zelf eet ze alleen maar toast. Dat haar kinderen niet naar schoolgaan met een lege maag is haar prioriteit. ‘Mijn kinderen zien gelukkig niet dat ik honger lijd of dat ik constant penny’s aan het tellen ben in mijn hoofd’, zei ze.

Haar scootmobiel die haar toelaat om het huis te verlaten, rijdt op diesel en dus gebruikt ze die alleen nog voor de noodzakelijke bezoeken aan de school van haar kinderen.

Elsie is 77 en woont in Londen. Haar energiefactuur steeg van 17 naar 85 pond. Dat is een grote hap uit haar pensioen van 170 pond per week. Ze eet nog maar één keer per dag en in de spiegel ziet ze hoe ze gewicht verliest. De chauffage zet ze niet meer aan. Om zich warm te houden en zo weinig mogelijk elektriciteit te verbruiken, brengt ze vaak de hele dag door op de bus. Voor oudere mensen als zij is die gratis.

Om zich warm te houden en zo weinig mogelijk elektriciteit te verbruiken, brengt ze vaak de hele dag door op de bus. Voor oudere mensen als zij is die gratis.

Toen de Britse premier Boris Johnson geconfronteerd werd met het verhaal van Elsie, zei hij trots: ‘Ik heb die gratis buspas ingevoerd!’ De gratis buspas voor oudere Londenaars werd ingevoerd in 1973. Johnson was toen negen jaar. Met de gratis bus voor Elsie heeft hij dus niets te maken. Wat hij wel deed, was de grootste verlaging van de pensioenen ooit doorvoeren.

Jérôme woont en werkt in Wallonië. Alleen ligt er vijftig kilometer tussen zijn huis en het voedingsbedrijf waar hij een contract te pakken kreeg. ‘Het kost me elke week 120 tot 130 euro om te gaan werken. Op een maand zitten we aan 400, 500 euro. Tel daarbij de slijtage van mijn wagen.’

Op het einde van de eerste oorlogsmaand stond hij voor een dilemma. ‘Er bleef nog 200 euro over van mijn loon en mijn tank was leeg. Het was ofwel de tank volgieten voor 140 euro ofwel elke dag eten.’

Gas en steenkool

In India en Pakistan is de lente verdwenen. Vanaf maart schoten de temperaturen naar recordhoogtes. Meer dan een miljard mensen gingen gebukt onder een verzengende hitte. Toen schooldirecteurs zagen dat kinderen bloedneuzen kregen van de hitte, stuurden ze alle leerlingen naar huis.

Boeren zien de pas gezaaide graanstengels verdorren. In verschillende streken is er maar een beperkt aantal uren elektriciteit beschikbaar – door de oorlog in Oekraïne is er een tekort aan steenkool – waardoor de ventilators, de airco’s en de koelkasten levenloze objecten worden. In een van de bevolktste regio’s van de planeet vormen de klimaatcrisis en de oorlog de ingrediënten van een dodelijke cocktail.

Het was een van die zeldzame keren dat Joe Biden wat vuur in zijn stem kreeg tijdens de campagne voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen. ‘En bovendien, we zullen niet meer boren naar olie en gas op land van de federale overheid. Punt, punt, punt’, zei hij op een podium in New Hampshire.

Love Sanchez, een achtendertigjarige vrouw uit Texas, was toen al sceptisch. Met haar eigen ogen ziet ze elke dag tot wat de olie- en gasindustrie in staat zijn en welke macht ze uitoefenen in de VS. Met haar organisatie Indigenous Peoples of the Coastal Bend vecht ze al jaren tegen de pijplijnen die haar geboortestreek doorkruisen en tegen nieuwe haventerminals van waaruit olie en schaliegas verscheept worden naar Europa en de rest van de wereld.

In een van de bevolktste regio’s van de planeet vormen de klimaatcrisis en de oorlog de ingrediënten van een dodelijke cocktail.

Behalve bezorgdheid over de toestand van het klimaat zit er voor haar ook een emotionele kant aan. Zij stamt af van de Karankawa Kadla, een volk dat voor de komst van de Europese kolonisten in dorpen leefde langs de kust van de Mexicaanse Golf. Een van de nieuwe terminals zal een belangrijke culturele site van de Karankawa Kadla vernietigen samen met de waterrijke natuurgebieden.

Maar schaliegas, dat bijzonder destructief is voor het milieu, heet nu ‘freedom gas’. Het begon al onder Trump die de investeringen opdreef en in de zomer van 2018 een strategisch akkoord sloot met de Europese Unie waarin de EU beloofde om meer lng (liquid natural gas) te importeren uit de VS. Het is een energiebron die de Europeanen moet ‘bevrijden’ van hun afhankelijkheid van leveranciers uit Rusland en het Midden-Oosten.

Sinds Rusland Oekraïne binnenviel kan er niet genoeg gas en olie opgepompt worden in de VS en dus veegde Biden zijn verkiezingsbeloftes van tafel. In 2021 deelde hij meer vergunningen voor boringen naar gas en olie uit dan zijn voorhanger Trump deed in zijn eerste jaar.

Nu gaat ook het verbod op nieuwe boringen op federale gronden voor de bijl. ‘Hoeveel meer kunnen de Amerikaanse staten rond de Golf van Mexico eigenlijk nog verdragen?’, vroeg Love Sanchez zich af. ‘Wij zijn niet geboren met een zilveren lepel in de mond waarmee we advocaten kunnen betalen om onze grond te beschermen. Wij zijn werkende mensen, gewone mensen, 95 procent van ons mensen van kleur die opkomen voor onze grond en ons water. Gelukkig zullen we dat ook blijven doen.’

Onzichtbare draad

Er is een onzichtbare draad die al die levens op verschillende continenten met elkaar verbindt en die draad wordt geweven op het slagveld in Oekraïne. Oorlog is de grootste collectieve gruwel, schreef Willem Elsschot ooit. Dat geldt in de eerste plaats voor de slachtoffers van het geweld in Oekraïne, de kapotgeschoten steden en de uiteengerukte families.

Wie nuchter de toestand van de wereld bekijkt, kan alleen maar vaststellen dat deze generatie zich geen oorlogen meer kan veroorloven.

Maar de financiële crisis van 2008 en de coronacrisis twaalf jaar later hadden ons al met de neus op de feiten geduwd. Elke uithoek van deze planeet is verbonden via handelsroutes en financiële stromen en daarboven zweeft ook nog eens het toegenomen gevaar op klimaatchaos.

Geen land blijft gespaard, geen leven onaangeroerd. Een oorlog als die in Oekraïne is daardoor collectiever en gruwelijker dan ooit. De kwestie van oorlog en vrede was nooit zo prangend als nu. Wie nuchter de toestand van de wereld bekijkt, kan alleen maar vaststellen dat deze generatie zich geen oorlogen meer kan veroorloven.

Lees dit boek dan ook als een aanklacht tegen elke oorlog, als een klein monument voor alle slachtoffers, als een protest tegen potentaten als Poetin die denken dat de wereld een bord Stratego is en tegen allen die denken dat een heel klein beetje oorlog soms beter zou kunnen zijn.

Christophe Callewaert en Ludo De Brabander, Oorlogskoorts, EPO, Berchem, 2022, 226 blz. ISBN 9789462673809