Dit blijkt uit de bevindingen van het nieuwe Amnesty-rapport dat verscheen ter gelegenheid van de nu één jaar durende noodtoestand in Letland. ‘Latvia: Return home or never leave the forest’ onthult de wrede behandeling van mensen op de vlucht en mensen die migreren – inclusief kinderen – die willekeurig werden vastgehouden op geheime locaties in Letse bossen of die onrechtmatig en met geweld werden teruggestuurd naar Belarus.

Velen werden geslagen en kregen elektrische schokken met tasers, ook op hun geslachtsdelen. Sommigen werden onrechtmatig gedwongen om zogezegd ‘vrijwillig’ naar hun land van herkomst terug te keren.

Geen bescherming

“Letland heeft mensen op de vlucht en mensen die migreren een wreed ultimatum gesteld: accepteren om ‘vrijwillig’ terug te keren naar hun land, of aan de grens gestrand blijven met uitzicht op opsluiting, onwettige terugkeer en foltering. In sommige gevallen kan hun willekeurige opsluiting aan de grens neerkomen op gedwongen verdwijning”, aldus Eve Geddie, directeur van Amnesty International’s European Institutions Office.

“Deze acties hebben niets te maken met grensbescherming en zijn flagrante schendingen van de internationale en EU-wetgeving.”

“De Letse autoriteiten hebben mannen, vrouwen en kinderen bij ijzige temperaturen aan hun lot overgelaten, vaak gestrand in bossen. Ze hebben hen met geweld teruggedreven naar Belarus, waar ze geen kans hebben om bescherming te zoeken. Deze acties hebben niets te maken met grensbescherming en zijn flagrante schendingen van de internationale en EU-wetgeving.”

Eén jaar noodtoestand

In augustus 2021 stelde Letland de noodtoestand in nadat het aantal mensen dat door Belarus werd aangezet naar de grens te komen, was toegenomen. In vier grensgebieden schortte de noodtoestand ook het recht om asiel aan te vragen op. Dit is in strijd met het Europees en internationaal recht en de Letse autoriteiten gebruikten dit om mensen met geweld en onder dwang terug te sturen naar Belarus, wat een schending van het beginsel van non-refoulement is.

De Letse autoriteiten hebben de noodtoestand herhaaldelijk verlengd, momenteel tot november 2022. Nochtans zijn er minder mensen die de oversteek wagen en de Letse autoriteiten erkennen zelf dat het aantal pogingen tot binnenkomst voor een belangrijk deel het resultaat is van meervoudige oversteek door dezelfde mensen.

Tientallen mensen op de vlucht en mensen die migreren zijn willekeurig vastgehouden in tenten aan de grens in onhygiënische omstandigheden. Een klein percentage van hen werd Letland binnengelaten, de overgrote meerderheid van hen kwam in detentiecentra terecht en kreeg weinig of geen toegang tot asielprocedures of rechtsbijstand. Er is geen onafhankelijk toezicht.

Amnesty’s rapport over Letland is een aanvulling op soortgelijke rapporten over misbruik van mensen op de vlucht en mensen die migreren door Belarus, Polen en Litouwen.

Gewelddadige pushbacks, willekeurige detentie en mogelijke gedwongen verdwijningen

Tijdens de noodtoestand hebben Letse grenswachten, in samenwerking met niet-geïdentificeerde ‘commando’s’ die zwarte, ongemarkeerde kleding en bivakmutsen droegen en die samenwerkten met Letse politieagenten, herhaaldelijk mensen onderworpen aan onwettige en gewelddadige gedwongen terugkeer. In reactie daarop duwden de Belarussische autoriteiten mensen dan systematisch terug naar Letland.

Zaki, een man uit Irak die ongeveer drie maanden aan de grens was gestrand, vertelde Amnesty International dat hij meer dan 150 keer was teruggeduwd, soms acht keer op één dag.

Zaki, een man uit Irak die ongeveer drie maanden aan de grens was gestrand, vertelde Amnesty International dat hij meer dan 150 keer was teruggeduwd, soms acht keer op één dag.

Hassan, een andere man uit Irak die vijf maanden aan de grens zat, zei: “Ze dwongen ons om helemaal naakt te zijn, soms sloegen ze ons als we naakt waren en dan dwongen ze ons om terug over te steken naar Belarus, waarbij we soms een rivier moesten oversteken die erg koud was. Ze zeiden dat ze ons zouden neerschieten als we niet zouden oversteken.”

‘Humanitaire hulp’

Tussen die operaties van pushbacks door werden de mensen gedwongen om langere tijd aan de grens of in door de autoriteiten opgezette tenten in geïsoleerde delen van het bos door te brengen.

De Letse autoriteiten hebben tot nu toe ontkend dat de tenten voor iets anders werden gebruikt dan voor het verlenen van ‘humanitaire hulp’, maar uit de bevindingen van Amnesty International blijkt dat de tenten zwaarbewaakte plaatsen waren die werden gebruikt om mensen op de vlucht en mensen die migreren willekeurig vast te houden en als voorposten voor illegale terugkeer.

Degenen die niet in tenten werden vastgehouden, strandden soms in de open lucht aan de grens, terwijl de wintertemperatuur soms tot -20°C daalde. Adil, een man uit Irak, die sinds augustus 2021 enkele maanden in het bos verbleef, vertelde Amnesty International:

“We sliepen in het bos op de sneeuw. We staken vuur aan om warm te worden, er waren wolven en beren.”

Willekeurige detentie

Aan de grens en in de tenten namen de autoriteiten de mobiele telefoons van de mensen in beslag om elke vorm van communicatie met de buitenwereld te voorkomen.

Aan de grens en in de tenten namen de autoriteiten de mobiele telefoons van de mensen in beslag om elke vorm van communicatie met de buitenwereld te voorkomen. Sommige gezinnen zochten naar mensen van wie het laatst bekend was dat ze in Letland waren, maar die telefonisch niet te bereiken waren.

Een Letse ngo meldde dat zij tussen augustus en november 2021 door de familieleden van meer dan 30 mensen op de vlucht en mensen die migreren die als vermist werden beschouwd, werd gecontacteerd.

Mensen op de vlucht en mensen die migreren vasthouden in tenten op onbekende locaties of hen aan de grens laten stranden zonder toegang tot communicatie of veilige alternatieven voor het voortdurend heen en weer geduwd worden tussen Letland en Belarus, moet gezien worden als ‘geheime detentie’ en kan neerkomen op gedwongen verdwijning.

Gedwongen terugkeer, misbruik en foltering

Omdat er onder de noodtoestand geen daadwerkelijke toegang tot asiel was, dwongen Letse agenten sommige mensen die aan de grens werden vastgehouden, om ermee in te stemmen ‘vrijwillig’ naar hun land van herkomst terug te keren als de enige manier om uit het bos te worden gehaald.

Anderen werden in detentiecentra of op politiebureaus gedwongen of misleid om in te stemmen met vrijwillige terugkeer.

Hassan, uit Irak, vertelde Amnesty International dat hij probeerde uit te leggen dat zijn leven in gevaar zou zijn als hij werd teruggestuurd: “Het commando antwoordde: ‘Je kunt hier ook sterven’.”

Een andere Irakees, Omar, beschreef hoe een officier hem van achteren sloeg en hem dwong een terugkeerpapier te ondertekenen: “Hij hield mijn hand vast en zei dat je de handtekening moest zetten, en toen dwong hij me met geweld de handtekening te zetten.”

In sommige gevallen negeerde de IOM-vertegenwoordiger voor Letland indicaties dat mensen die in het kader van ‘vrijwillige’ terugkeerprocedures waren overgedragen, niet echt hadden ingestemd met hun terugkeer.

Amnesty’s oproep

“Letland, Litouwen en Polen blijven zich schuldig maken aan ernstige misbruiken, onder het voorwendsel dat zij het doelwit zijn van een ‘hybride aanval’ van Belarus.”

“Letland, Litouwen en Polen blijven zich schuldig maken aan ernstige misbruiken, onder het voorwendsel dat zij het doelwit zijn van een ‘hybride aanval’ van Belarus. Nu de winter nadert en de bewegingen aan de grens zijn hervat, blijft de noodtoestand de Letse autoriteiten in staat stellen mensen onrechtmatig naar Belarus terug te sturen.

Nog veel meer mensen zouden kunnen worden blootgesteld aan geweld, willekeurige detentie en andere misstanden, met beperkt of geen onafhankelijk toezicht,” aldus Eve Geddie.

“Letlands beschamende behandeling van mensen die aan zijn grenzen aankomen is een belangrijke test voor de Europese instellingen, die dringend maatregelen moeten nemen om ervoor te zorgen dat Letland de noodtoestand beëindigt en het recht op asiel in het hele land herstelt voor iedereen die veiligheid zoekt, ongeacht hun herkomst of hoe ze de grens zijn overgestoken.”

Achtergrond

Net nu er steeds meer mensen aan de grens met Letland, Litouwen en Polen worden tegengehouden, wil de Europese Raad prioriteit geven aan het aannemen van een verordening over de ‘instrumentalisering’ van mensen die migreren en mensen die elders asiel willen aanvragen.

Het gevolg zou kunnen zijn dat lidstaten zoals Letland die te maken krijgen met zo’n ‘instrumentalisering’ kunnen afwijken van hun verplichtingen op het gebied van de asiel- en migratieregelgeving van de EU. Het voorstel heeft een onevenredige impact op de rechten van mensen op de vlucht en mensen die migreren en dreigt de uniforme toepassing van het EU-asielrecht te ondermijnen.

In juni oordeelde het Hof van Justitie van de EU dat de Litouwse wet inzake asiel en migratie onverenigbaar is met de EU-wetgeving. De Litouwse wet beperkt de mogelijkheden van mensen om asielverzoeken in te dienen tijdens de noodtoestand en voorziet in de automatische detentie van asielzoekers.

De analyse en conclusies van het Hof moeten rechtstreeks van toepassing zijn op de situatie in Letland, waar de noodtoestand sinds augustus 2021 effectief verhindert dat de meeste mensen die op “irreguliere” wijze uit Belarus binnenkomen of trachten binnen te komen, asiel krijgen.

Zie ook de rapporten van Amnesty International over Belarus, Polen en Litouwen. De namen en gegevens van de mensen die voor dit onderzoek zijn geïnterviewd, zijn veranderd of verborgen gehouden om hun privacy te beschermen.