“Geen graf is rijk,” opent het ‘Bij een oorlogsgraf’ gedicht van soldaat John Jarmain dat voorgelezen wordt in de 11-delige docuserie Voices of Liberation, “onder dit witte kruis bevindt zich iemand die ooit levend was, met vaardige ogen, maar nooit zal opstaan. Hier ligt een lijk zonder waarde. Het symbool van de dood.”

Dit fragment onderstreept de sombere toon van deze historische documentairereeks van scenarist-regisseur Koen Mortier, maker van o.m. Ex-Drummer (2007), 22 Mei (2010), Engel (2018) en straks Skunk (2023). De bevrijding is hier geen hoera-verhaal, maar een complex militair en politiek gebeuren met een zware tol aan mensenlevens.

Voices of Liberation

Tijdens de lockdown begon Mortier aan een televisieserie die hem dwong om zijn ‘kot’ te verlaten. Ruim 75 jaar na het einde van Wereldoorlog II wou de filmmaker met een documentairereeks de bevrijdingsroute reconstrueren. Zonder afstandelijk of belerend te worden. Of te verzanden in een overdosis details en feiten.

Dat resulteerde niet enkel in veel research en een uitgekiend, eerder emotioneel dan cerebraal, scenario. Maar ook in een tocht die loopt van Zuid-Engeland via de stranden van Normandië naar Brussel, Antwerpen en de Belgische Ardennen. Om verder te gaan naar het Zuidoosten van Nederland en uit te komen bij het Hürtgenwald, concentratiekampen zoals Bergen-Belsen en Berlijn.

De stem van individuen

Mortier had een heel eigen insteek voor ogen. Daar waar veel documentairemakers vertrouwen op historici, documentaire-archiefbeelden en didactische, sturende voice-overcommentaar, opteerde de cineast voor een meer persoonlijke aanpak.

Voor een subjectieve, maar waarheidsgetrouwe onderdompeling in de historische realiteit door middel van getuigenissen van individuen die zich in het strijdgewoel bevonden. Soldaten, verplegers, burgers, scholieren.

Hun brieven, gedichten, opstellen en dagboekfragmenten worden voorgelezen door hedendaagse acteurs. Voor een rode draad doorheen de afleveringen zorgen lokale hosts die telkens een persoonlijke connectie hebben met de Tweede Wereldoorlog en vaak ook het stokje aan elkaar doorgeven.

Bart Peeters in Voices of Liberation

Want alles is natuurlijk verbonden en iedereen tracht naast herinneringen ook emoties op te roepen, de hel die oorlog is tastbaar te maken. Historisch beeldmateriaal wordt verbonden met hedendaagse opnames op identieke plaatsen.

Terwijl gidsen zoals o.m. zanger Bart Peeters (“mijn opa zaliger aan moeders’ kant zat in het verzet in Lier”), acteur Bouli Lanners, muzikant James McVey en zangeres Bella Hay via hun persoonlijke verhalen de link tussen heden en verleden versterken.

Want de onderliggende boodschap is duidelijk: oorlog is een gewelddadig mechanisme dat vooral slachtoffers maakt. “Door de andere afleveringen besef ik nu, meer dan ooit, dat oorlog een levensgevaarlijk dominomechanisme is,” stelt Peeters, “de reeks kan niet actueler zijn dan nu.”

Oorlog is lijden

“So it goes”, zo gaat dat, is zowat het mantra waarmee Kurt Vonnegut in zijn roman ‘Slaughterhouse-Five’ (1969) de ene zinloze wreedheid verbindt aan de andere gruwelijke dood. Mortier verwijst naar Vonnegut wanneer hij het verhaal van Eddie Slovik, de enige Amerikaanse soldaat die omwille van desertie geëxecuteerd werd, situeert tegen de achtergrond van angstaanjagende gruwel.

Het opzet van de cineast is via de stemmen van betrokkenen een impressie te geven van de bevrijding, maar daarbij klinken vooral het geweld en lijden door.

Voices of Liberation

In het immersieve Voices of Liberation wordt niet toevallig verwezen naar ‘de stank van oorlog’, naar de vele slachtoffers (ook bij burgers) bij gevechten en naar het bloedige mechanisme van woede, vergelding en wraak.

‘The horror’ (zoals Marlon Brando mompelt in Apocalypse Now) is onlosmakelijk verbonden met oorlog, ook wanneer die gelinkt wordt aan ‘bevrijding’. Ondanks de associatie met ‘vrijheid’ en ‘hoop’ blijkt menselijkheid immers vaak ver weg en loopt de tol hoog op.

Point-of-view

Regisseur-scenarist Koen Mortier is zich bewust van het feit dat bij documentaires over de bevrijding van West-Europa – en bij speelfilms als The longest day, A Bridge too far, Saving Private Ryan en Dunkirk – vaak exclusief het standpunt van de geallieerden wordt ingenomen.

Die eenzijdigheid tracht hij te vermijden door ook de ervaringen, de herinneringen, de blik van Duitse betrokkenen aan bod te laten komen. De kijk van frontsoldaten en generaals als Rommel is natuurlijk evenmin objectief maar legt wel emoties bloot. Vooral het verhaal van de Duitse soldaat die een machinegeweer bediende tijdens de Normandische invasie is indrukwekkend.

Voices of Liberation

Ook de blik van Mortier verschilt van die van andere filmmakers. Voices of Liberation heeft nadrukkelijk aandacht voor het racisme en de segregatie in het Amerikaanse leger, voor het ontstaan van hardnekkige mythes (het verhaal van fotograaf Robert Capa), voor misleiding door de legerleiding (de voorspelde verliescijfers bij de strandlanding werden verborgen gehouden voor de soldaten), voor de geopolitieke realiteit (de nieuwe opdeling van Europa die achter de schermen werd bedisseld), voor het niet altijd positieve onthaal van de ‘bevrijders’ en voor de kolossale collateral damage bij de strijd, voor het gebruik van drugs en medicijnen om militairen aan het vechten te houden, voor de angst voor het communisme die er toe leidde dat het verzet niet altijd naar waarde werd geschat.

Verborgen geschiedenis

Mijlpalen in de geschiedenis van WO II en de bevrijding zoals D-Day en Operation Overlord, Operation Market Garden, de Slag om de Schelde en Texel, de slag om de Ardennen en het gevecht over de Remagen Rijnbrug komen aan bod in Voices of Liberation.

Maar ook de rol van verzetsstrijders, de dynamiek op gang gebracht door collaboratie en de slachtoffers die vielen bij geallieerde bombardementen (in Duitsland maar ook in Le Havre) blijven niet buiten beeld.

Voices of Liberation

Mortier richt ook de volgspot op minder gekende feiten en figuren. Zoals de Iraanse diplomaat Abdol Hossein Sardari die de levens van honderden Joodse Parijzenaars redde, de man die non-stop werkte aan valse paspoorten en documenten, of Josephine Baker die actief meewerkte aan het verzet. Om maar te zwijgen van het feit dat Congolees uranium gebruikt werd in de atoombom die Hiroshima verwoestte.

Bevrijdingsroute in beeld

Met de oorlog in Oekraïne is de problematiek van bezetting, bevrijding en militair geweld urgenter dan ooit. Door ons onder te dompelen in de gruwel van de oorlogsrealiteit verankert Voices of Liberation niet enkel een belangrijk en complex stuk geschiedenis in ons geheugen.

Koen Mortier maakt ook duidelijk dat de impact van oorlog generaties blijft nazinderen en de ellende vaak niet te overzien is. Een waarschuwing die kan tellen.

Voices of Liberation

‘D-day’ en ‘The Battle of Normandy’ zijn sterke afleveringen maar voor mokerslagen zorgen wat ons betreft ‘The Horror of Hürtgenwald’ en ‘The Battle of the Bulge’.

‘Over the Rhine and to the Camps’ overtuigt dan weer het minst, ook al omdat het tempo tot foutjes leidt. Zo wordt de ‘moord’ op Anne Frank haast terloops aangesneden terwijl recente studies eerder tyfus dan vergassing als doodsoorzaak van werelds bekendste dagboekauteur aangeven.

Jammer want verder gaan de makers wél zorgvuldig te werk. Voices of Liberation is hoe dan ook belangwekkend televisiewerk. Een verademing in een landschap beheerst door oppervlakkige talkshows en hersenloze spelprogramma’s.

VOICES OF LIBERATION van Koen Mortier. B-N 2022, 11 x 55’. Met Bart Peeters, Bouli Lanners, Sarah Kaminsky, Julie Gayet, Thomas Brodie Sangster, James McVey, Géza Weisz, Christian Berkel, Bella Hay, Jeffrey Jacobs, Dieuwke de Mooij. Scenario Koen Mortier. Productie Eurydice Gysel voor CZAR Film & TV in coproductie met Streamz, Netflix, Interstellar en NL Film. Muziek Soulsavers. Montage Manu Van Hove. Release 2 september 2022. Te zien op Streamz.

Voices of Liberation