Verliezers
We weten nog niet wie deze oorlog zal winnen (en of iemand hem zal winnen, afgezien van de wapenindustrie). Maar we weten wel wie het meest zal verliezen: het Oekraïense en het Europese volk. Delen van Oekraïne liggen in puin, miljoenen mensen zijn ontheemd en de euro boet aan waarde in. Dat zijn tekenen van een nederlaag. In de voorbije zeven decennia, na de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog, was Europa weer opgestaan. Onder leiding van prominente politici en gesteund door de Verenigde Staten in hun anticommunistische kruistocht was West-Europa erin geslaagd zich op te werken tot een regio van vrede en ontwikkeling (ook al ging dat helaas ten koste van koloniaal en neokoloniaal geweld en toe-eigening). Om die vrede en ontwikkeling in gevaar te brengen, volstond één spookoorlog, uitgevochten in Europa, maar niet geleid door Europa en zelfs helemaal niet in het belang van de Europeanen.
Energietransitie
Koolstofdioxide (CO2) is verantwoordelijk voor de opwarming van de aarde en blijft nog vele duizenden jaren in de atmosfeer. Naar schatting 40 procent van de CO2 die de mens sinds 1850 heeft uitgestoten, blijft in de dampkring, aldus een reportage van Deutsche Welle die zich baseert op de internationale Global Carbon Budget-studie van 2020. China zorgt vandaag voor de grootste uitstoot van CO2. Maar uit de analyse van de CO2-emissiegegevens van 1750 tot 2019 die Deutsche Welle maakte op basis van Our World in Data, blijkt Europa verantwoordelijk voor 32,6 procent van de totale CO2-uitstoot, de VS voor 25,5 procent, China voor 13,7 procent, Afrika voor 2,8 procent en Zuid-Amerika voor 2,6 procent. De afgelopen decennia heeft Europa het voortouw genomen in de strijd voor hernieuwbare energie, maar de cumulatieve emissieschuld die Europa in de loop van 269 jaar heeft opgebouwd, is daardoor slechts een beperkt succes. Het was wel het minste wat ze konden doen. Uiteraard moeten we kritisch staan tegenover een energietransitie die wordt geschraagd door de ecologie van de (meestal Europese) rijken, maar het ging in ieder geval de goede kant op. De oorlog in Oekraïne en de fossiele energiecrisis die daardoor ontstond waren genoeg om alle projecten die met deze energietransitie te maken hadden te laten verdampen. Steenkool is teruggekeerd uit ballingschap, en olie en kernenergie worden gerehabiliteerd. Waarom is het bestendigen van de oorlog belangrijker dan het bevorderen van de energietransitie? Welke democratische meerderheid heeft besloten in die richting te gaan?
Politiek spectrum
De naderende economische en sociale crisis zal zijn weerslag hebben op het politieke spectrum in de Europese landen. Enerzijds is het vermeldenswaard dat de meest autoritaire regeringen (zoals die van Hongarije en Turkije) en de extreem-rechtse partijen het minst oorlogszuchtig waren. Zij werden overrompeld door het anti-Russische triomfalisme dat de Europese politiek de afgelopen maanden domineerde. Op enkele uitzonderingen na hebben de linkse partijen hun eigen (linkse) standpunt over de oorlog laten varen. Partijen die zich in het verleden hadden onderscheiden door zich tegen de NAVO uit te spreken, zwijgen vandaag over de zinloze en gevaarlijke uitbreiding van het bondgenootschap naar zowat alle continenten. Wat zullen de burgers denken van de politieke keuzes die in naam van hun bescherming worden gemaakt als de oorlog wordt voortgezet en de uitbreiding van de militaire budgetten leidt tot verarming van de gezinnen? Zullen zij niet geneigd zijn te kiezen voor de partijen die het minste enthousiasme aan de dag hebben gelegd voor het oorlogszuchtige jingoïsme dat hun verarming heeft veroorzaakt?
Veiligheid van de burger
In juni 2022 heeft Interpol zijn bezorgdheid geuit over het feit dat een groot aantal van de aan Oekraïne geleverde wapens op de illegale wapenmarkt terecht kan komen en in handen kan vallen van criminelen. Deze situatie is des te ernstiger omdat een deel van het aan Oekraïne geleverde materieel zware artillerie omvat. De ervaring met wat er in het verleden in andere oorlogsgebieden is gebeurd, rechtvaardigt deze bezorgdheid. Zo kwam een groot deel van het door de VS aan Afghanistan geleverde oorlogsmaterieel in handen van de Taliban tegen wie het Amerikaanse leger streed. De Amerikaanse tragedie van de opeenvolgende moordpartijen door gewapende burgers is welbekend. Wat zal er in Europa gebeuren als de gemakkelijke toegankelijkheid van deze wapens ze in verkeerde handen laat terechtkomen?
Normalisatie van het nazisme
Kort voor de oorlog in Oekraïne hebben verschillende veiligheidsdiensten en denktanks al gewaarschuwd voor de sterke aanwezigheid van neonazigroepen in Oekraïne. De militaire training en uitrusting van deze milities en de manier waarop ze in de reguliere strijdkrachten werden opgenomen is zonder voorgaande. Het is begrijpelijk dat het uitbreken van de oorlog deze bezorgdheid heeft weggenomen. Waar het nu om gaat is echter of het nazisme kan worden omgevormd tot ‘zomaar’ een nationalistische ideologie. De vraag is ook of de terugkerende aanvallen op progressieve politici in Oekraïne niet langzamerhand zullen worden verkocht als patriottische daden. Het valt nog te bezien welke gevolgen dit voor Europa zal hebben tegen de achtergrond van een toenemende invloed van extreem-rechts.
Fantoom-anticommunisme
De anti-Russische haat die in Europa werd aangewakkerd door de invasie van Oekraïne bevat verdoken anti-communistische haat, ook al weet iedereen dat de Communistische Partij in Rusland een minderheid vormt en dat president Vladimir Poetin een rechtse politicus is die uitstekende banden heeft met Europees extreemrechts. Voor ultrarechtse groepen heeft het communisme op zich niets meer te betekenen. Het dient enkel nog als wapen om politieke tegenstanders te demoniseren, om te rechtvaardigen dat die tegenstanders op sociale media worden geschoffeerd en om meer haat te zaaien. Het valt te vrezen dat deze kater ook na de oorlog in Oekraïne in het politieke leven zal blijven hangen.
Misdaad en onrecht op de Balkan
De oorlog in Oekraïne heeft tot gevolg dat beter geïnformeerde Europeanen inzicht hebben gekregen in de willekeur waarmee Joegoslavië werd vernietigd; in de baldadigheid van NAVO-bombardementen op burgerdoelen in 1999 en in de oorlogsmisdaden die door alle partijen in het voormalige Joegoslavië werden begaan. Historische en religieuze vooroordelen tegen de Balkan komen tot uiting in de manier waarop sommige landen in de regio al vele jaren wachten op toetreding tot de EU. (Kanselier Klemens von Metternich van het Oostenrijkse Keizerrijk – in functie 1821-1848 – placht te zeggen dat Azië begon in de Landstrasse, de straat in Wenen waar immigranten uit de Balkan woonden).
Het is nog te vroeg voor een algemene beoordeling van wat we nu meemaken, maar de tekenen zijn verontrustend en beloven niet veel goeds.
Boaventura de Sousa Santos is emeritus hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Coimbra in Portugal.
Deze tekst verscheen op Brave New Europe. Vertaald door Jan Reyniers
