Het had waar kunnen zijn: fake news en desinformatie helder uitgelegd

In wat hopelijk de laatste maanden van een slopende coronapandemie zijn, en aan het begin van een gruwelijke oorlog in Oekraïne, brengt VRT-journalist Tim Verheyden een zeer actueel en lezenswaardig boek uit over de impact van desinformatie en fake news. Het had waar kunnen zijn leest vlot weg, en kan hopelijk een breed publiek bewust maken van de problematiek.

dinsdag 28 juni 2022 15:59

Spread the love

Tim Verheyden is een journalist die zijn nek durft uitsteken. Hij confronteerde voor een lopende camera Dries Van Langenhove met de inhoud van de geheime chatgroepen van Schild en Vrienden. Dat Verheyden een uitstekend verteller is weten we sinds zijn docuseries Privacy en ik en Facebook en ik. Zijn nieuwe boek, Het had waar kunnen zijn, verschijnt in de voorbereiding van een nieuwe serie die later op het jaar te zien zal zijn.

Het boek focust op twee actuele gebeurtenissen, de coronapandemie en de Russische inval in Oekraïne. Telkens weer vraagt hij zich af hoe fake news en desinformatie ontstaat, wie er belang bij heeft en hoe we er iets aan kunnen doen.

Corona: conflict en controverse

Fake news lijkt te beginnen als de business van kleine cyberritselaars in Noord-Macedonië. Met het aantreden van Donald Trump als Amerikaans president zien we dat het veel belangrijker wordt, en bewust wordt ingezet om politieke belangen te dienen.

Eens de coronapandemie losbrak zagen we ook in West-Europa hoe ver het intussen gekomen is. Het vertrouwen van het publiek in de overheid, de wetenschap en de media staat op een dieptepunt. Verheyden neemt de tijd om het succes te verklaren van personaliteiten als Mattias Desmet, Hilde De Smedt, Lieven Annemans en Sam Brokken. Annemans en Brokken maakten enkele interessante bemerkingen, maar het ontbreekt hen aan de juiste wetenschappelijke kennis. Met filosoof Johan Braeckman stelt Verheyden dat het hebben van een achterban geen bewijs is van het eigen wetenschappelijk gelijk.

Het hebben van een achterban is geen bewijs van het eigen wetenschappelijk gelijk.

Sociale media spelen een belangrijke rol in het verspreiden van nepnieuws. Dat heeft te maken met de algoritmes die ze volgen, algoritmes die er enkel op gericht zijn dat gebruikers blijven kijken, klikken en interageren. Conflict en controverse scoren beter dan verbondenheid, zo blijkt, en big tech heeft geen scrupules om daar op in te spelen. Platformen versterken vooroordelen en stimuleren mensen om in hun eigen bubbel te blijven.

Extreemrechts heeft weinig scrupules om in te spelen op de ontevredenheid en onzekerheid. Vlaams Belang nodigde Geert Van den Bossche en Sam Brokken uit in een onderzoekscommissie, niet omdat de partij oprecht gelooft dat ze gelijk hebben, maar omdat de stem die zij laten horen goed valt bij een deel van de achterban.

Oekraïne: doelbewuste desinformatie

In een oorlog is de waarheid het eerste slachtoffer. Die wijsheid, ten onrechte aan Winston Churchill toegeschreven, geldt de afgelopen maanden meer dan ooit. In februari 2022 valt Rusland Oekraïne binnen. Rusland heeft al jaren een slechte reputatie als verspreider van desinformatie, zowel via sociale media als via het eigen nieuwskanaal RT.

Tim Verheyden maakt er werk van om de desinformatie te duiden en te bekritiseren. Dat lukt natuurlijk enkel omdat de leugens doorzichtig zijn. De Westerse propaganda gaat, voor zover we daar vandaag een beeld van hebben, anders te werk. Van de NAVO en de VS zal je wellicht minder flagrante leugens horen, maar eerder eenzijdige berichtgeving. We horen over de gruwel van de Russen, niet over de onderdrukking van de Russischtalige Oekraïners. We lezen heldenverhalen over het Oekraïense leger, geen getuigenissen van soldaten die de moed hebben te deserteren.

Verheyden heeft daar weinig aandacht voor, en dat is een tekortkoming van dit boek. Als hij het over desinformatie in de Amerikaanse oorlogspropaganda heeft gebruikt hij een voorbeeld uit het verleden, de zogenaamde massavernietigingswapens van Saddam Hoessein in Irak.

Sterke journalistiek

Verheyden zoekt een antwoord op fake news en desinformatie in regelgeving. Hij stelt zijn hoop op de Digital Services Act, die momenteel voorbereid wordt in het Europees Parlement. Het valt te hopen dat Europa op een schaal kan werken die de grote techbedrijven inderdaad tot handelen dwingt, maar Verheyden houdt terecht een slag om de arm.

Daarnaast pleit hij ook voor sterke journalistiek. Hij pleit voor factchecks, zeker als die verder gaan dan het puur verifiëren van berichtgeving. Een goede factcheck toont ook hoe nieuws gemaakt wordt, hoe journalisten aan informatie komen en hoe daarbij fouten kunnen ontstaan. Daarmee kan je dus je lezers opvoeden tot kritische mediagebruikers.

Mediawijsheid: uitdaging voor de komende jaren

De sterkte van Het had waar kunnen zijn is de leesbaarheid. Het boek wisselt theoretische beschouwingen af met concrete verhalen, en met gesprekken met specialisten in verschillende aspecten van de problematiek. Zo komen onder andere Johan Braeckman, politicologe Nathalie Van Raemdonck en journalist en factchecker Rien Emmery aan het woord. Ook maken we kennis met Elke en Caitlin, wiens familie uit elkaar viel door discussies over corona, en Andy, een kijker met wie Tim Verheyden in discussie ging.

Fake news en desinformatie zijn niet met Donald Trump verdwenen, en zullen ook na corona en de oorlog in Oekraïne blijven bestaan. Het is daarom belangrijk dat mensen vals van echt leren onderscheiden en kritisch leren kijken naar wat ze te zien krijgen. Mediawijsheid is een uitdaging voor de komende jaren, en dat begint bij een goed begrip van hoe sociale en nieuwsmedia werken. Van hun methodes en hun economische structuren. Daarbij kan dit heldere nieuwe boek van Tim Verheyden zeker helpen.