“De filmtitel Flesh + Blood vat Verhoevens filmmissie perfect samen,” zegt Olivier Père in een boekje bij de Speciale Blu-ray Editie van Carlotta, “de wereld en de mensheid tonen in al zijn facetten, ook de minder fraaie, om via een eerlijk beeld te komen tot een beter begrip.” Volgens Père, voormalig programmaleider van Cannes nevensectie Quinzaine des Réalisateurs en huidig directeur van Arte France, bleef dit barok historisch drama uit 1985 ondergewaardeerd omdat het is weggezet als een overgangsfilm van een nog tussen Europa en Hollywood zwevend cineast.
FLESH + BLOOD © 1985 ORION PICTURES CORPORATION: De mega donkere Middeleeuwen.
Vervloekte of cultfilm
Fans beschouwen Flesh + Blood ondertussen als een cultfilm, critici twijfelen tussen het etiket ‘zieke film’ of ‘film maudit’ maar de algemene consensus is wel dat Paul Verhoeven (° 1938) een energieke en extreme film afleverde die gretig heilige huisjes sloopt en een somber universum creëert. Een scharnierfilm in het oeuvre van de Nederlandse filmmaker die zowat samenvat wat vooraf ging en aankondigt wat gaat komen (in o.m. Basic Instinct, Showgirls, Starship Troopers, Zwartboek, Elle, Benedetta). Met een verhaal dat de duistere kanten van de mens belicht én thema’s als oorlogsgruwel, de kracht van fysiek verlangen, verraad van de machtshebbers en krachtsverhoudingen tussen klassen en seksen nadrukkelijk in de verf zet.
Zoals een begintitel aangeeft speelt Flesh + Blood in ‘West-Europa, 1501’ om meteen de charismatische Martin (Rutger Hauer) en zijn roversbende te volgen. Deze huurlingen met een hoog piraten gehalte liquideren tegen betaling mensen. Vlotjes wisselen ze slachtpartijen af met verkrachtingen. Ze worden ingehuurd door edelman Anorfini (Fernando Hillbeck) om zijn stad te heroveren in ruil voor een roofvrijgeleide van 24 uur.
FLESH + BLOOD © 1985 ORION PICTURES CORPORATION
Maar de opdrachtgever houdt zijn woord niet en om zich te wreken ontvoert de bende prinses Agnes (Jennifer Jason Leigh), de verloofde van Anorfini’s zoon. Daarom worden ze opgejaagd. Wanneer er een affaire ontstaat tussen Agnes en Martin worden de zaken ingewikkeld. En ambigu want de vraag is wie nu wie manipuleert en of er in deze genadeloze wereld wel sprake kan zijn van oprechte, authentieke gevoelens. Bloed vloeit en de burcht-met-schat gaat in de vlammen op.
Schijn bedriegt
Niets is wat het lijkt in Flesh + Blood. Alle personages van Verhoevens eerste Engelstalige film hebben een dubbele agenda, nobele intenties blijken bedrieglijk en elke zoektocht naar liefde, geluk en rijkdom eindigt slecht. Logisch want in dit donker universum betekent een mensenleven niets en regeren machtswellust, sadisme en overlevingsdrang. Protagonist Martin is intens boosaardig, een cynische geweldenaar die het product blijkt van een verdorven, perverse wereld.
FLESH + BLOOD © 1985 ORION PICTURES CORPORATION
Het geweld is rauw, brutaal en realistisch. Maar ook grotesk en barok. In your face en choquerend. Vintage Verhoeven dus want in pakweg Turks Fruit (1973), Soldaat van Oranje (1977) en Spetters (1980) was het niet anders. Ingetogenheid en subtiliteit zijn niet Verhoevens ding, taboes doorbreken en schandaal veroorzaken des te meer. Vooral een harde en expliciete verkrachtingsscène zorgde voor opschudding. Gratuite sensatiezucht vonden nogal wat critici maar de regisseur counterde dat hij de scène nièt opwindend had gemaakt en de empowerment van het vrouwelijk slachtoffer de dader extra onderuit haalt.
Picareske toon
Alles kadert ook in Verhoevens verlangen om wreedaardig gedrag te presenteren als een emanatie van een barbaarse samenleving. Zowel de maatschappelijke processen als bovennatuurlijke fenomenen worden op ironische wijze benaderd. Er zit veel zwarte humor in Flesh + Blood maar de picareske toon is cruciaal. Situaties zijn afwisselend wreed, tragikomisch, grotesk en pathetisch. “De films van Paul Verhoeven elimineren de grenzen die lichaam en geest, realiteit en fantasie scheiden en zijn gedrenkt in persoonlijke thema’s,” aldus Olivier Père, “het zijn de puur visuele motieven en obsessies die de grote creatieve meesters van de cinema kenmerken.”
FLESH + BLOOD © 1985 ORION PICTURES CORPORATION
De internationale ambitie van Verhoeven had zo niet alles dan toch veel te maken met zijn precaire positie in het Nederlandse subsidiëringssysteem. De slechte kritieken die zijn films steevast kregen, beïnvloedden de comités die daar over gingen. “Mijn scenario’s voor Flesh and Blood, De Vierde Man en Spetters werden geweigerd,” zegt Verhoeven, “ik speelde vals: herschreef ze maar gebruikte het originele scenario.” Tegenstanders vonden zijn werk “te gewelddadig, te decadent, te pervers. Het werd onmogelijk om iets te verkrijgen zonder door de knieën te gaan. Dat weigerde ik.”
Hollywood via Spanje
Toen Steven Spielberg trachtte Verhoeven over te halen naar Hollywood te trekken aarzelde Verhoeven, “ik had schrik van hun taal. Maar mijn vrouw overtuigde me.” In afwachting van RoboCop (1987) draaide hij in Europa, maar met Amerikaans geld, Flesh + Blood. Samen met scenarist Gerard Soeteman en acteur Rutger Hauer (die tegen zijn zin zou meewerken, wat leidde tot spanningen op de set die nog jaren zouden nazinderen) had Verhoeven al de grappige en avontuurlijke tv-reeks Floris (1968) gemaakt (“de Hollandse Ivanhoe” dixit Verhoeven). Hij vroeg Soeteman iets uit te werken dat ook in de Middeleeuwen speelde maar meer ernstig, somber, gedurfd en provocerend was.
FLESH + BLOOD © 1985 ORION PICTURES CORPORATION
“Mijn interesse in geschiedenis, in het sociale aspect, in de bewegingen op de sociale ladder speelde mee,” aldus Verhoeven ,”die periode was niet zo complex als de huidige waar alles vermengd is. Er was de adel, de landbouwers middenklasse en de armen die vaak ziek waren. Er waren duidelijke scheidingslijnen. Ik had Herfstij der Middeleeuwen van Johan Huizinga gelezen, een boek dat een magnifieke impressie van de Middeleeuwen gaf. De auteur beschrijft hoe de Middeleeuwen langzaam overgaan in de Renaissance en dat boeit me.” Vandaar dat Flesh + Blood baadt in een ‘einde van een tijdperk’ sfeer.
Middeleeuws drama
Flesh + Blood is een historische film maar geen exacte reconstructie. “Ik heb getracht om middeleeuws te zijn maar alles is niet exact 1500” geeft Verhoeven toe. Hij bestudeerde kostuums op schilderijen uit die tijd, analyseerde etsen van Lucas Van Leyden en het werk van Pieter Bruegel en Jeroen Bosch. Dat Verhoeven een visueel cineast is wil echter niet zeggen dat hij film ziet als een kopie van schilderijen.
FLESH + BLOOD © 1985 ORION PICTURES CORPORATION
“Ik kijk naar de kleuren maar wanneer ik kadreer gaat het om een andere taal, om beweging,” stelt Verhoeven, “zoals Hitchcock zei ‘film is bewegingen’. De beweging overheerst meer dan de compositie.” Daarom bekeken Verhoeven en zijn DoP Jan De Bont ook een pak films. Alexander Nevski en Ivan de verschrikkelijke (Sergei Eisenstein), Conan the Barbarian (John Milius), The War Lord (Franklin Schaffner), Moonfleet (Fritz Lang), The Vikings (Richard Fleischer), El Cid (Anthony Mann) en The Wild Bunch (Sam Peckinpah). Met oog op de thema’s maar vooral ook op de toon, stijl en sfeer.
Religie en fascisme
Maar uiteraard mochten ook zijn stokpaardjes niet ontbreken. Zo haalt Flesh + Blood genadeloos uit naar geloof en kerk. “Religie is in deze film verbonden met permanent opportunisme,” benadrukt Verhoeven, “het is een instrument om mensen te manipuleren. De kardinaal maakt gebruik van een gevonden standbeeld om mensen te misleiden. Mijn film is een aanval op geloof. Daarom wil ik ook een film maken over Jezus. Men spreekt van 2000 jaar leugens van de katholieke kerk. De grootste leugen van de wereld.”
FLESH + BLOOD © 1985 ORION PICTURES CORPORATION
Volgens scenarist Gerard Soeteman was het eerste idee dat van een soldaat die zijn leven lang militair is geweest en het leger wil verlaten maar door hogere kringen verplicht wordt terug in dienst te treden. Dan ontdekte Soeteman kronieken geschreven door Spaanse officieren tijdens de revolte in de Nederlanden. “Die memoires waren een goudmijn”. Dat leverde een protagonist en een kader op maar “toen zochten we de slechterik. Ik dacht aan Hitler en zijn entourage. Het hoofdpersonage Martin is Hitler, de kardinaal Goebbels. De twee homoseksuele soldaten zijn leden van de Sturmabteilung van de nazipartij zoals Ernst Röhm.”
Die verwijzing naar nazi-topfiguren is amper gecamoufleerd. “Het is vreemd om te weten dat de film omwille van zijn gewelddadigheid nooit verdeeld is in Duitsland”, merkt Soeteman op, “maar eigenlijk is dat niet zo vreemd. Ze hebben op een of andere manier hun eigen verleden herkend.” Flesh + Blood praat over fascisme en voor Soeteman is “fascisme iets dat je niet kan elimineren uit de maatschappij. Daarom dringen de huurlingen binnen in het kasteel via de schouw en vlucht Martin uiteindelijk weer via de schouw met het goud. Om zich vrolijk te verwijderen. Hij is een fascist en fascisten vluchten op een of andere manier altijd met de buit. Je kan fascisme niet doden.” Het kasteel brandt af maar Martin trekt naar elders.
FLESH + BLOOD © 1985 ORION PICTURES CORPORATION
Gruwel in beeld
“Flesh + Blood is een interessante, uitdagende film,” zegt Paul Verhoeven, “niemand is lief, iedereen is deels slecht.” Dat heeft veel te maken met de donkere wereldvisie die hij deelt met Soeteman. Maar ook met hun verlangen een realistisch beeld te schetsen van de gruwel die eigen was aan de Middeleeuwen. Daarom kozen ze voor intense, choquerende beelden. “Verhoeven verwerkt mijn ideeën en spuwt ze min of meer uit zoals ik ze voor ogen had,” stelt Soeteman, “hij behield ook veel dingen die Amerikaanse regisseurs niet durven integreren in hun films.”
Zaken zoals het katapulteren van met pest besmette brokken hondenvlees (een staaltje biologische oorlogsvoering) of de gruweldood van een gevangen genomen strijder (verwijzing naar martelpraktijken). Beelden die volgens Soeteman verbonden en symbolisch zijn: “Het katapulteren van de geïnfecteerde hond is in realiteit het bombarderen van Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog. De genadeloze doder die doorboord wordt met lansen en sterft terwijl hij opgehangen hangt en er bloed uit zijn mond stroomt, staat symbool voor een piloot die op een knop drukt en zijn bommen lost zonder te beseffen wat hij aanricht. Hier zegt hij verbaasd ‘maar ik bloed?’. Hij beseft niet dat hij zelf mensen heeft laten bloeden.”
FLESH + BLOOD © 1985 ORION PICTURES CORPORATION
Angst voor geweld
In de biografie Paul Verhoeven, een filmersleven van Rob van Scheers geeft de filmmaker toe gedreven te worden door angst voor geweld en de dood. Die schrik filmt hij van zich af door over the top te gaan: expliciet, tactloos, extreem. Maar voor Verhoeven heeft destructie ook aantrekkingskracht. Een paradox die zijn brandstof is. Het besef van de menselijke nietigheid en machteloosheid zet hem aan om als cineast voor manipulatieve God te spelen en in zijn films de absurditeit en fragiliteit van het bestaan bloot te leggen.
De gewelddadige pathos van de Middeleeuwen die Flesh + Blood evoceert – met figuren die hun emoties extreem en fysiek uiten – een decadent, spectaculair, pijnlijk en intens universum dat eerder monsterlijk dan menselijk oogt. Het schone en het lelijke zijn innig verstrengeld in dit donker, tragisch wereldbeeld. In een sleutelscène stopt prinses Agnes haar paard bij een boom waar rottende kadavers opgehangen zijn. Net onder hun lichamen graaft ze naar een alruinwortel. Aan haar verloofde Steven vertelt ze dat het een magische plant is die geliefden voor eeuwig verenigt wanneer ze er van eten.
FLESH + BLOOD © 1985 ORION PICTURES CORPORATION
Onheil en verderf
Steven repliceert dat het ejaculaat dat vrijkwam op het moment dat de veroordeelden opgehangen werden de plant heeft doen groeien. Een rationele uiteenzetting die haaks staat op (zwarte) magie (Agnes ziet de alruinwortel als ingrediënt van heksenzalf) en de overgang van de Middeleeuwen naar de Renaissance aankondigt. Niet toevallig introduceert Verhoeven met de alruinwortel een omstreden kruid dat als pijnstiller, narcoticum en hallucinogeen middel werd gebruikt. Controverse maakt voor hem duidelijk dat de wereld ambigu en het leven ambivalent is.
De morele chaos waarin de anti-helden van Flesh + Blood verkeren is onvermijdelijk omdat duistere driften juist heel menselijk zijn en door beschaving en cultuur gestimuleerd worden. Dat zou Verhoeven leiden tot de stelling “oorlog maakt fascisten van ons” in het subversieve Starship Troopers. De overtuiging dat we als ‘moderne’ samenleving niet boven het fascisme zijn uitgestegen kleurt de donkere ironie en het sombere cynisme van een weerbarstige filmmaker wiens schandaal- en cultfilms vooral een waarschuwende functie bezitten.
Joel Mc Crae in Ride the High Country van Sam Peckinpah.
De Middeleeuwse barbaarsheid is voor Paul Verhoeven eigenlijk van alle tijden. Het is dan ook geen toeval dat de oorlogsgruwel van Flesh + Blood, en de impact van het geweld, zo actueel oogt in een tijdsgewricht waar het groteske realiteit werd. Zelf bleef de filmmaker schoonheid in tragiek zien. Een (film)beeld bleef hem bij. Dat van de dodelijk getroffen Steve Judd (vertolkt door Joel McCrae) in Sam Peckinpahs western Ride the High Country: “Hij ligt al op de grond, hij bloedt, maar dan kijkt hij nog één keer over zijn schouder naar de hem omringende, overweldigende natuur. Het is zijn afscheid van het aardse bestaan. Pas daarna valt hij dood neer. Prachtig!”
FLESH + BLOOD van Paul Verhoeven. Nederland-Spanje, 1985, 126’. Met Rutger Hauer, Jennifer Jason Leigh, Tom Burlinson, Susan Tyrrell, Ronald Lacy, Jack Thompson. Scenario Gerard Soeteman & Paul Verhoeven. Muziek Basil Poledouris. Fotografie Jan De Bont. Montage Ine Schenkann. Costume design Yvonne Blake. Art Direction Felix Murcia. Extra’s Blu-ray Audiocommentaar Paul Verhoeven, Interview Paul Verhoeven, Interview Gerard Soeteman, Interview Basil Poledouris, Boek Comment survivre La Chair et le Sang van Olivier Père. Distributie Carlotta.
Paul Verhoeven (op set Benedetta).
