Onder anderen Barbara Ehrenreich en Deirdre English, Mary Daly en Carolyn Merchant [1] hebben aangetoond hoe vrouwen door de heksenvervolging hun medische praktijk kwijtraakten en zich moesten onderwerpen aan de patriarchale controle van het kerngezin, en hoe een holistisch concept van de natuur werd uitgebannen dat tot aan de renaissance grenzen had gesteld aan de uitbuiting van het vrouwelijk lichaam.

Maar er is meer. Onder invloed van de nouvelle histoire zijn gemeentelijke archieven opnieuw geopend en dozen vol stoffige dossiers nogmaals bestudeerd, waardoor we nu een gedetailleerder beeld hebben van honderden processen.

Waarom zouden we dan oude koeien uit de sloot halen, vooral als we nog geen nieuwe feiten kunnen toevoegen aan de huidige interpretatieve kaders?

Een reden om dat wel te doen is dat er belangrijke structurele aspecten van de zestiende- en zeventiende-eeuwse heksenvervolging zijn die nog moeten worden geanalyseerd en in de juiste sociaalhistorische context geplaatst. Het merendeel van de historici dat zich bezighoudt met de heksenvervolging, ook de meest politiek gemotiveerde, beperkt zich tot sociologische analyses.

Wie waren de heksen? Waar werden ze van beschuldigd? Waar en hoe werden ze gestraft?

Wie waren de heksen? Waar werden ze van beschuldigd? Waar en hoe werden ze gestraft? Of ze hebben de heksenvervolging vanuit een zeer beperkte invalshoek bekeken: het ontstaan van het medisch beroep, de ontwikkeling van de mechanische wereldbeschouwing, de overwinning van een patriarchale staatsstructuur, enzovoort.

De historici zien echter niet dat de heksenvervolging, net als de slavenhandel en de uitroeiing van de inheemse bevolking in de ‘Nieuwe Wereld’, op een kruispunt staat van een cluster van sociale processen die de weg hebben gebaand voor het ontstaan van de moderne kapitalistische wereld. We kunnen er daarom veel van leren over de noodzakelijke voorwaarden voor het succes van het kapitalisme.

Door de heksenvervolging te bestuderen krijgen we een andere kijk op de diepgewortelde overtuiging dat het kapitalisme op een bepaald punt in de geschiedenis zorgde voor sociale vooruitgang, wat in het verleden veel ‘revolutionairen’ ertoe heeft gebracht de afwezigheid van ‘echte kapitalistische accumulatie’ in een groot deel van de voormalige koloniale wereld te betreuren.

Door de heksenvervolging te bestuderen krijgen we een andere kijk op de diepgewortelde overtuiging dat het kapitalisme op een bepaald punt in de geschiedenis zorgde voor sociale vooruitgang.

Als mijn interpretatie van de heksenvervolging echter juist is, dan wordt een andere zienswijze mogelijk, waarbij de tot slaaf gemaakten uit Afrika, de onteigende boeren van Afrika en Latijns-Amerika, en de afgeslachte inheemse bevolking van Noord-Amerika verwanten worden van de zestiende- en zeventiende-eeuwse heksen in Europa, die net als zij van hun gemeenschappelijke gronden werden verdreven, verhongerden door de overschakeling op handelsgewassen en als ze zich verzetten werden vervolgd omdat ze een pact met de duivel zouden hebben gesloten.

Sommigen zullen opwerpen dat het zeer de vraag is of we een verband kunnen aantonen tussen de vrouw die op de brandstapel stierf of haar hooivork ophief tegen de belastingontvanger, en de logica van een systeem dat in zijn beginfase nauwelijks een collectie bewustzijn heeft kunnen voortbrengen, laat staan een goed opgezet plan? Hoe is het mogelijk om in de moorddadige dorpsruzies, waardoor veel vrouwen in de martelkamers belandden, de wegwijzers te zien naar een nieuwe economische wereldorde waarvan geen van de hoofdrolspelers een idee kon hebben? Moeten we ons dan niet beperken tot een microgeschiedenis waarin we dorpsgebeurtenissen doelbewust loskoppelen van overkoepelende sociale structuren?

Dat lijkt misschien een verstandige keuze. Als we de mogelijke oorzaken echter beperkt houden, leidt dat alleen maar tot nieuwe vragen. Waarom zien we bijvoorbeeld juist een golf van patriarchale, vrouwvijandige praktijken bij het prille begin van de moderne wereld, op initiatief van dezelfde bourgeoisie die volgens velen de vrouwenemancipatie bevordert? En wat is het verband tussen het ontstaan van het doktersberoep en de opkomst van het mechanisme in de filosofie en wetenschap? Moeten we niet zoeken naar een ruimere, onderliggende oorzaak die al deze verschillende correlaties samenbrengt en verklaart?

Wat ik wil doen is een antwoord vinden op deze vragen. In mijn werk wordt de heksenjacht beschouwd als een aspect van de ‘Grote Transformatie’ die heeft geleid tot de totstandkoming van het kapitalisme in Europa. Het is waar dat de bewijzen indirect zijn, maar geen enkel belangrijk historisch fenomeen kan ooit worden ‘verklaard’ zonder te verwijzen naar een contextueel veld en naar de interne dynamiek.

Ik geef een voorbeeld uit het heden om dit punt te verduidelijken:

Als historici de jaren tachtig en negentig in de VS zouden bestuderen zonder de overvloedige documentatie die wij waarschijnlijk zullen nalaten aan toekomstige generaties, zou het ze misschien sterk verbazen dat er in die periode een ongekende technologische ontwikkeling was, maar dat er tegelijk verschijnselen voorkwamen die te verwachten zijn bij ‘onderontwikkeling’ of in een tijdperk van primitieve accumulatie uit een ver verleden: dakloosheid, massale opsluiting van mensen van kleur, zoals bij le grand confinement van de zeventiende eeuw, wijdverbreid analfabetisme, de proliferatie van anoniem geweld en alomtegenwoordige sociale desintegratie.

Hoe valt dan te bewijzen dat dezelfde kapitalistische expansie die heeft geleid tot de digitale revolutie ook verantwoordelijk is voor het weer opduiken van toestanden die doen terugdenken aan de gewelddadige zeventiende eeuw?

Hoe valt dan te bewijzen dat dezelfde kapitalistische expansie die heeft geleid tot de digitale revolutie ook verantwoordelijk is voor het weer opduiken van toestanden die doen terugdenken aan de gewelddadige zeventiende eeuw?

Er zou veel indirect bewijs nodig zijn. Het zou niet voldoende zijn om stapels interviews met bestuursfunctionarissen door te nemen en dagboeken van whizzkids, bijvoorbeeld, of het werk van intellectuelen die literaire teksten ‘deconstrueren’ of het tijdperk van het ‘postmodernistische discours’ verwelkomen. Ze zouden het huisvestingsbeleid moeten bestuderen, de huurverhogingen in verband moeten brengen met de ontmanteling van de Amerikaanse industrie, daaruit een sprong in de accumulatie afleiden, die resulteerde in de ontwikkeling van nieuwe technologische knowhow en de verpaupering van grote delen van de arbeidersklasse, en zouden moeten concluderen dat daaruit spanningen voortvloeiden.

Ze zouden ook de toespraken van politici moeten beluisteren die de bijstand misbruik van gemeenschapsgeld noemden, of een ontkenning van Gods wil. Maar zelfs dan bestaat nog steeds de kans dat dergelijk werk met scepsis zou worden ontvangen, net zoals vandaag de dag het geval is. Daarom moeten we ook de heksenvervolgingen uit de afzondering van het dorp halen en in een bredere context plaatsen. We moeten ze bestuderen in een continuüm met andere gebeurtenissen en processen die zich zowel op dorps- als op nationaal niveau afspelen. Dit is, hoop ik, wat ik met mijn werk bereik.

Dit artikel is eind jaren negentig geschreven, als eerste versie van de inleiding voor Caliban and the Witch. 

Lees ook: Geachte Jambon, waarom geen Vlaams politiek pardon voor slachtoffers vroegere heksenjacht?

Noten:

1. Daly, Mary, Gyn/Ecology: The Methaethics of Radical Feminism, Beacon Press, Boston, 1978; Ehrenreich, Barbara en English, Deirdre, Witches, Midwives, and Nurses: A History of Women Healers, Feminist Press, New York, 1973; Merchant, Carolyn, The Death of Nature: Women, Ecology and the Scientific Revolution, Harper & Row, San Francisco, 1983.

Silvia Federici. De vrouw als zondebok. EPO, Antwerpen, 2022, 152 pp. ISBN 9789462673489