Filmrecensie -

‘Old’ van M. Night Shyamalan: Nachtmerrie op een droomstrand

‘Old’, een van de mooiste en meest emotionele films van het jaar is ook een van de strafste. Een bizarre filmfabel voor het grote publiek die oogt als experimentele cinema en behoorlijk onbehaaglijk aanvoelt. Met dank aan de beklemmende avonturen van vakantiegangers die op een droomstrand een nachtmerrie beleven wanneer er geen ontkomen blijkt aan de locatie én een versneld verouderingsproces. Vintage M. Night Shyamalan.

donderdag 12 mei 2022 17:55
Spread the love

 

“Ik ga je mijn geheim vertellen,” zegt de negenjarige Cole Sear (Haley Joel Osment) tegen psycholoog Malcolm Crowe (Bruce Willis) in The Sixth Sense, de doorbraakfilm uit 1999 van M. Night Shyamalan (°1970), “I see dead people. Ik zie dode mensen, ze willen dat ik dingen voor hen doe.” Ogenschijnlijk een psychose maar het kind blijkt zo gek nog niet. Het is eerder de wereld, de realiteit die uit evenwicht is geraakt.

Dat gevoel van een universum uit balans, een wereld die flirt met waanzin en ondergang, fascineert de Amerikaans-Indische scenarist-regisseur-producent-acteur al een kwarteeuw lang. Getuige o.m. Unbreakable, The Village, The Happening, After Earth, The Visit en Glass. Fabels die in se gaan over de ondraaglijke lichtheid van het bestaan en de zwaarte van een universum uit balans.

M. Night Shyamalan filmt Old tijdens de pandemie.

En nu dus de onbehaaglijk aanvoelende stripadaptatie Old. Een tijdens de pandemie gedraaide mix van fantasy en thriller waarin isolement en angst voor de dood uitvergroot worden via een verhaal van snel verouderende vakantiegangers vastgespijkerd op een ogenschijnlijk paradijselijk strand. “There’s something wrong with this beach!

Auteur in Hollywood

Ze bestaan amper nog, de filmmakers die heftige reacties oproepen en van wie de films erg verdeeld worden onthaald. Maar de tegen de stroom van recyclagecinema oproeiende auteur M. Night Shyamalan is zo’n buitenbeentje. Na The Sixth Sense en Unbreakable (2000) werd de Amerikaans-Indische cineast tot Hollywood-halfgod verheven. Die status ging evenwel aan het wankelen met de metaforische maar ook licht groteske fabels Signs (2002) en The Village (2004).

The Sixth Sense van M. Nigth Shyamalan: Angst en geesten.

Plots was hij een overambitieuze, zelfingenomen cineast in vrije val. Met op onbegrip stuitende flops als Lady in the Water (2006), The Happening (2008), The Last Airbender (2010) en After Earth (2013). Sommigen gunden Shyamalan een comeback als bescheiden B-filmer na The Visit (2015) en Split (2016) maar anderen rekenden hem metafilm Glass (2019) zwaar aan. Rehabilitatie zit er niet meteen in want Old (2021) werd zowel bejubeld als uitgespuwd. Of dat bij projecten als Knock at the Cabin en Labor of Love zal veranderen is maar de vraag.

Onbegrepen filmmaker

Dat hij niet meteen kan rekenen op unanieme waardering en zijn filmcarrière chaotisch verloopt, baart M. Night Shyamalan weinig zorgen. Dat zijn werk vaak onbegrepen blijft maakt hem wél ongerust. “Ik heb één angst,” zegt hij, “dat mijn films, die steeds vermomd zijn als summer movies en veel blockbuster-elementen bevatten, verkeerd bekeken zullen worden, dat men niet zal zien wat ze zijn”. Zoals nogal wat critici zich miskeken op zijn strategisch talent om na studioflops als Lady in the Water via kleinere budgetten zijn creatieve vrijheid veilig te stellen.

Unbreakable van M. Night Shyamalan: Fragiele onbreekbare helden.

Met rudimentaire thrillers (The Visit, Split) maakte hij immers ruimte voor een nieuwe twist. Het complexe en cerebrale Glass – het vervolg op twee films (Unbreakable en Split) uit twee tijdperken – brengt niet enkel Shyamalans thema’s en gevoeligheden frontaal in beeld, maar creëert ook een eigen multiversum.

De metawereld van een politiek filmmaker die ook in het dystopische Old blijft onderzoeken hoe mythes, geloof, angst en verbeelding een gemeenschap vormgeven. Shyamalan heeft als adept van naïeve sprookjesachtige cinema een eigen signatuur. Gekenmerkt door een visuele vertelstijl, groteske symboliek, fascinerende metaforen en een vervagende scheidingslijn tussen fantasie en realiteit.

Split van M. Night Shyamalan: B-film met meerwaarde.

Vaderdag geschenk

“Mijn films illustreren steeds mijn levensfase van dat moment,” vertelt Shyamalan in een making of documentaire van Old, “de kinderen die personages zijn, weerspiegelen mijn eigen kinderen. In Signs was actrice Abigail Breslin net als mijn dochter Saleka vijf, in Split worden er tieners ontvoerd en mijn dochters waren toen ook tieners. Alles weerspiegelt hen min of meer.”

Deze persoonlijke link creëert een emotionele onderstroom. Die emoties zijn bij Old verbonden met de gevoelens die opborrelen bij Shyamalan wanneer hij zijn bejaarde ouders bezoekt: “hoe voelt het dat de rollen zijn omgedraaid?” Wanneer veroudering, Jean Cocteau parafraserend, de dood aan het werk toont?

Thomasin McKenzie en Gael García Bernal in Old van M. Night Shyamalan.

Het idee voor Old ontstaat wanneer Shyamalan van zijn kinderen voor Vaderdag Château de sable (Sandcastle), de graphic novel van Pierre-Oscar Lévy en Frederik Peeters, als geschenk krijgt. Het verhaal, de thema’s en de toon spreken hem aan en de familieman besluit het cadeau te retourneren met een film die vragen stelt bij ouderschap, de veerkracht van kinderen, onze worsteling met de dood en de impact van liefde.

Een (andermaal gedeeltelijk zelf gefinancierd) project, waar twee van zijn eigen dochters actief bij betrokken zijn. Ishana Shyamalan bepaalt als assistent-regisseur mee de look terwijl Saleka Shyamalan het lied schreef dat het hoofdpersonage zingt. “Mijn vader wilde dat het een romantische film werd over een onstuimige, allesverslindende liefde”, stelt ze.

Rufus Sewell in Old van M. Night Shyamalan.

Opgroeien in overdrive

Old gaat over je kinderen zo snel zien opgroeien,” aldus Shyamalan, “dat gevoel wilde ik vastleggen. Vreemd genoeg kan fictie vaak je emoties beter weergeven dan wanneer je vertelt over je eigen ervaringen.” De omweg die de regisseur-scenarist andermaal gebruikt is een (bizar) ‘fenomeen’, een ‘verschijnsel’.

Hier is dat vreemde en bevreemdende fenomeen vakantiegangers die opgesloten zitten op een strand en in hun lichaam, wanneer ze plots om onverklaarbare reden versneld beginnen verouderen. Shyamalan interesseert zich niet in de redenen achter dit fenomeen (aan het einde volgt een pseudowetenschappelijke verklaring die vraagt om heel wat suspension of disbelief), maar wel in de gevolgen, de impact die het heeft.

Thomasin McKenzie en Alex Wolff in Old van M. Night Shyamalan.

De effecten zijn eerst en vooral zichtbaar bij de protagonisten, zowel het desintegrerende echtpaar Guy (Gael Garcia Bernal) en Prisca (Vicky Krieps) als hun kinderen Trent en Maddox. Maar ook een psychotische chirurg, een epileptische psychiater, een met zijn imago worstelende rapper en een mannequin die als de dood is voor haar fysieke veroudering weerspiegelen het op hol geslagen verouderingsproces.

Tempus fugit

De uitstap van een luxehotel naar een idyllisch strand wordt een nachtmerrieachtige tijdreis die het gezelschap ‘in real time’ confronteert met de voortschrijdende tijd. Ze beginnen immers plots akelig snel te verouderen. Op 24 uur racen ze richting dood. Aan dat fysiek proces blijkt geen ontkomen, terwijl de uitweg uit dit door rotswanden omringd strand onvindbaar wordt.

Tempus fugit, de tijd vliegt. Met het verlaten strand als Bermudadriehoek, een locatie die tijd en mensen opslokt. Terwijl ‘de chauffeur’ vanop de klif observeert en fotografeert. Dat is Shyamalan zelf, de regisseur die wat van een magiër en laborant heeft. Zijn film is, zijn verhaal toont, een experiment waarbij het gedrag en de transformatie van ‘proefpersonen’ getest en bekeken wordt.

Vicky Krieps en Thomasin McKenzie) in Old van M. Night Shyamalan.

Het gebeuren blijkt een via een labo gestuurde Big Brother-achtige reality show met deelnemers die zich niet bewust zijn van hun deelname. Onbegrip, ontreddering, angst, machteloosheid en wanhoop kleuren hun reacties. Die kunnen best extreem zijn. Zo trekt de panikerende mannequin Chrystal (Abbey Lee), die de blik van anderen ontvlucht, zich terug in een grot omdat ze gruwt van zichzelf.

Ze toont zich heel menselijk in haar fragiliteit maar tegelijk is ze een mythologische Gorgon die zowel leven als dood in zich sluit. De andere personages staan dan weer symbool voor mogelijke (psychologische, rationele, paranoïde, …) interpretaties van het mysterie terwijl de onrustwekkende vreemdheid van hun avontuur een metafoor voor het echte leven is.

Nikki Amuka-Bird en Ken Leung in Old van M. Night Shyamalan.

Terug naar de natuur

M. Night Shyamalan draait doorgaans in stedelijke interieurs maar met Old verlaat hij zijn comfort zone. Op het hoogtepunt van de pandemie ging hij in een natuuromgeving filmen. De regisseur vond het “best eng om Philadelphia te verruilen voor ergens anders en te kijken of ik mijn formalisme kon opleggen aan een amorfe ruimte zoals een strand.”

Maar de locatie riep een euforisch gevoel op, het idee dat je op een speciale plaats bent, terwijl het monumentale kader (hoge rotsen, duistere grot, smalle toegang, oceaanwand) de omslag naar een visueel universum dat claustrofobie en verstikking weergeeft, mogelijk maakte. Waardoor het veilige gevaarlijk wordt en het mooie benauwend.

Old van M. Night Shyamalan: Versplintering en vervreemding.

Tegelijk ontstaat de indruk dat de personages op een podium postvatten. Waarbij de rotswand fungeert als een toneelgordijn dat achter hen dichtvalt waardoor ze veroordeeld zijn om permanent op de planken (het strand) te blijven. Tot twee ondertussen volwassen geworden kinderen via het water en de koralen hun symbolische hergeboorte beleven. Het kind, de jeugd, overleeft het groteske en tragische experiment dankzij verbeelding.

Ook al is het leven van de door hun tante opgevangen ‘oude jongeren’ (verouderd zonder te kunnen opgroeien) grotendeels achter de rug. Het ene geheim (het mysterieuze experiment) verbergt een ander geheim (de magische kracht van de jeugd). De uitweg, de oplossing die de vakantiegangers op het strand zochten, zit in de jeugd. Schuilt in zichzelf. We kunnen het leven enkel loskoppelen van de onafwendbare dood door terug naar de bron te gaan.

Old van M. Night Shyamalan: Het leven is (g)een strand.

Tempelwachter in actie

Wanneer het (zoveelste) experiment achter de rug is verzamelt man met de camera (knipoog naar Dziga Vertovs Oekraïense stomme documentaire Man with a Movie Camera uit 1929) M. Night Shyamalan zijn materiaal. Zijn optreden als getuige en bewaker van het mysterieuze, fantasierijke universum ligt in de lijn van de boswachter die Shyamalan vertolkte in een andere cameo, die van The Village. De verteller van verhalen gebaseerd op fabels, sprookjes, mythes en strips is tempelwachter én demiurg.

“Film is zoveel kunstvormen tegelijk,” benadrukt Shyamalan, “ik tracht met een oprecht gevoel van kwetsbaarheid het ware leven vast te leggen. Ik denk nooit dat ik horror maak. Zo zou ik mijn werk niet omschrijven. Het is heel verontrustend en duister, maar géén horror. Bij horror voelt het bijna alsof dat de bestemming is. Maar bij films als Old hoor je erdoorheen te gaan en het te overleven en gesterkt te worden in je geloof.”

Old: M. Night Shyamalans familiesprookje.

Met Old gaat Shyamalan nog verder dan gewoonlijk. Het verhaal en de verklaring zijn nadrukkelijk bijkomstig, terwijl de regisseur met zijn mix van komedie, tragedie, horror en sciencefiction eerder lijkt te spotten met elke genre opdeling. Maar vooral: dit is intense en onaangename cinema. Met uitvergrote emoties en rauw geserveerde gruwel. Een onderdompeling in een nachtmerrie die de pijn van fysieke aftakeling en psychische ontreddering voel- en zichtbaar maakt.

De camera als pen

Shyamalan is een visueel verteller. Een man van beelden, iemand die schrijft met de camera en zijn beeldkader niet enkel vult maar ook manipuleert via beweging. “Sinds ik als kind Kurosawa’s Ran en Rashomon zag, intrigeerde het idee van buitenruimtes met heel formalistische bewegingen me erg,” aldus de cineast, “ik vroeg me af hoe het zou zijn in een amorfe ruimte, zoals een strand, zonder hoeken.”

Old van M. Night Shyamalan: Horror on the beach.

Shyamalans krachttoer is dat hij die hoeken in Old creëert via bewegingen. Zijn camera zit niet enkel dicht op de huid van de personages maar beweegt ook onafhankelijk van hen waardoor het filmuniversum en de kijkervaring niet bepaald worden door het verhaal, de dialogen en de vertolkingen, maar door de manier waarop de camera ruimte en sfeer schept. “Het was bijna als theater want ik creëerde een structuur in een ongestructureerde ruimte,” stelt Shyamalan,”ik vertel verhalen op een heel formalistische manier.”

Op een heel visuele en stijlvolle manier ook. De camera is niet enkel zelden statisch maar maakt ook meer circulaire en hoekige bewegingen dan de traditioneel rechtlijnige travellings. “De camera komt vanuit een hoek dichterbij zonder recht op jou af te gaan,” verduidelijkt Shyamalan, “zo creëerden we vormen in een amorfe ruimte op een strand.” Met een schilderij op de voorgrond en wanneer de camera een hoek maakt een schilderij na die beweging, terwijl de actie van de personage voor nog een schilderij zorgt.

Old van M. Night Shyamalan: Het strand als theater.

Ruimte en tijd

Dat picturale aspect heeft ook een dramatisch luik. Shyamalan creëert spankracht door camerabewegingen los te koppelen van de gebeurtenissen. Zo visualiseert hij het verstrijken van de tijd. Het traditionele in beeld brengen van scènes – met shots en montage ten dienste van het verhaal/scenario – maakt plaats voor een fragmentarische aanpak. Een bewegende camera legt ‘stukjes tijd’ vast. Acties, reacties, blikken, gebaren, uitspraken.

Tegelijk mist de camera ook veel, je krijgt het gevoel dat het leven doorloopt ongeacht wat we zien of niet zien. Alles gebeurt gewoon en met flarden moet de kijker aan het puzzelen. “Het publiek voelt dat de camera beweegt los van wat er in het script gebeurt,” stelt Shyamalan, “en dat weerspiegelt de tijd. Die constante, meedogenloze beweging van tijd door de film.” Met onverwachte revelaties en ontbrekende puzzelstukjes.

Aaron Pierre in Old van M. Night Shyamalan.

“Dat heeft een bepaalde schoonheid,” aldus Shyamlan, “je voelt de druk van de tijd die verstrijkt. De tijd raakt op.” Dan gebeurt er fysiek iets met een personage en voelen we de intensiteit die we zien. Voor de regisseur-scenarist is Old geen sciencefiction maar een uitvergroting van het leven: “Die ene dag is gewoon een overdrijving van hoe het voelt. Het leven gaat echt heel snel voorbij. We zouden moeten leven alsof we maar één dag hebben. Voor mij is het een metafoor voor het echte leven.”

Het leven is (g)een strand

Er zit best wel wat grimmigheid, gruwel en duisternis in Old. Fel contrasterend met het ‘Life’s a beach’-gevoel dat de idyllische locatie aanvankelijk uitstraalt. De ontreddering van de personages weerspiegelt zich in het gevoel van onbehagen bij de kijker. Melancholie borrelt op. Verbonden met het verstrijken van de tijd, het verlies van vrijheid en het onvermogen om herinneringen op te bouwen. Zoals de jonge Kara (Eliza Scanlen) het zegt: “We’re not getting off this beach. We never had a prom. Or a graduation. There’s so many memories we didn’t have. It’s not fair …”

Old van M. Night Shyamalan: Toeristen of proefpersonen?

De droom blijkt een nachtmerrie in Old, maar toch is deze dystopie verre van apocalyptisch. Er zit ook veel hoop, liefde en verzoening in de film. Niet toevallig linkt team Shyamalan dit aan het concept familie. Het vervreemd ouderpaar eindigt zen. “Waarom wilden we dit strand ook alweer verlaten?” klinkt het retorisch bij Guy, “Zo mooi. Het doet er niet toe. Het gaat om mijn gevoelens tegenover jou.”

Mainstream Hollywood-cinema lijkt hier niet ver weg en dat past ook bij Shyamalans verlangen om iconische, publieksvriendelijke films te maken. Met spirituele thema’s als sterfelijkheid, jeugd, rouw, verlies en loutering. Maar Old is ook een sprookje met een hoog avant-garde gehalte. Verontrustend en vervreemdend van toon, visueel experimenteel van stijl en balancerend op de grens van het ridicule en het radicale. Kortom: risicovol, gedurfd en ongewoon. “Zonder veiligheidsklep” en “vrijgevochten”, dixit M. Night Shyamalen. Andere cinema.

Old: M. Night Shyamalan op de set.

 

OLD van M. Night Shyamalan. USA-Japan, 2021, 108’. Met Gael Garcia Bernal, Vicky Krieps, Rufus Sewell, Alex Wolff, Thomasin McKenzie, Abbey Lee, Niki Amuka-Bird, Eliza Scanlen. Scenario M. Night Shyamalan naar graphic novel Château de sable van Pierre-Oscar Lévy & Frederik Peeters. Muziek Trevor Gureckis. Fotografie Mike Gioulakis. Montage Brett M. Reed. Production design Naaman Marshall. Art Direction Wilhem Perez. Extra’s Blu-ray Documentaires & verwijderde scènes. Distributie Universal.

Old – binnenkort in de bioscoop

Creative Commons

take down
the paywall
steun ons nu!