“In elke oorlog wordt iedereen die voorzichtig is, die naar de argumenten van beide partijen luistert alvorens een standpunt te vormen, of die officiële informatie in twijfel trekt, onmiddellijk beschouwd als medeplichtig aan de vijand”, aldus historica Anne Morelli.

Daar doet DeWereldMorgen niet aan mee. Wij veroordelen heel sterk de militaire invasie van Rusland in Oekraïne en alle oorlogsmisdaden die gepleegd worden. Het is een criminele agressie die ingaat tegen het internationaal recht. Maar wij hoeden ons voor zwart-wit versies. De geopolitieke situatie is buitengewoon complex. Wij willen aspecten naar voor brengen die in de mainstream media worden verzwegen of onderbelicht, om alzo het debat meer genuanceerd te kunnen voeren. Geloof niets zomaar, ook onszelf niet. Blijf kritisch denken. (n.v.d.r.)

Het Internationaal Strafhof?

Het idee om Poetin te berechten voor oorlogsmisdaden is ‘trending’ op social media, en sommige politici zoals Joe Biden, de Duitse president Frank-Walter Steinmeier en zelfs sommige hoogleraren internationaal recht zijn al bezig met het bedenken van mogelijke scenario’s.

Het lijdt geen twijfel dat de Russische inval in Oekraïne op 24 februari 2022 een misdrijf van agressie is in de zin van artikel 5 van het statuut en de Kampala-definitie van agressie van 2010. Ze zou ook vallen onder de toepassing van artikel 6a van het statuut van Neurenberg, dat het misdrijf tegen de vrede omschrijft.

Het Internationaal Strafhof in Den Haag (ICC) heeft uiteraard een wettigheidsprobleem, aangezien Rusland noch Oekraïne partij zijn bij het Statuut van Rome van 1998.

Internationaal Strafhof in Den Haag. Foto: OSeveno, Wikimedia Commons / CC BY-SA 4.0

Hoe moet de internationale gemeenschap reageren op de oorlogsmisdaden die tijdens deze oorlog – aan beide zijden – al zijn begaan? Zowel Rusland als Oekraïne heeft de Vier Verdragen van Genève van 1949 en de Aanvullende Protocollen van 1977 ondertekend. Die verplichten hen onderzoek in te stellen naar en vervolging in te stellen tegen leden van hun strijdkrachten die verdacht worden van ernstige schendingen van het internationaal humanitair recht.

Het lijdt geen twijfel dat de Russische inval in Oekraïne op 24 februari 2022 een misdrijf van agressie is.

Dit werpt een bijkomend probleem op met betrekking tot de bevoegdheid van het ICC. Als de staat waarvan soldaten oorlogsmisdaden hebben begaan, zich ertoe verbindt een onderzoek en vervolging in te stellen, sluit het complementariteitsbeginsel namelijk de ontvankelijkheid van die zaken door het ICC uit. Artikel 17 van het Statuut van Rome bepaalt onder meer:

“Het Hof bepaalt dat een zaak niet-ontvankelijk is wanneer:

• in de zaak onderzoek of vervolging plaatsvindt door een Staat die ter zake rechtsmacht heeft, tenzij die Staat niet bereid of niet bij machte is om het onderzoek of de vervolging tot een goed einde te brengen.
• in de zaak een onderzoek is ingesteld door een Staat die ter zake rechtsmacht heeft en die Staat beslist heeft de betrokken persoon niet te vervolgen, tenzij de beslissing het gevolg was van het niet bereid of niet bij machte zijn van de Staat om de vervolging tot een goed einde te brengen.”

Als de Russische en Oekraïense autoriteiten te goeder trouw onderzoek verrichten en de verantwoordelijken voor de vermeende misdrijven vervolgen, heeft het ICC dus voor deze zaak niets te doen.

Ad-hoctribunaal?

Kunnen de Verenigde Naties een ad-hoctribunaal oprichten naar het voorbeeld van het Joegoslaviëtribunaal of het Rwandatribunaal? Het eerste werd opgericht op basis van Resolutie 827 van de VN-Veiligheidsraad van 25 mei 1993. Het tweede is ingesteld door Resolutie 955 van de VN-Veiligheidsraad van 8 november 1994.

De VN-Veiligheidsraad zou natuurlijk nooit een ad-hoctribunaal kunnen oprichten om Poetin te berechten, omdat zowel Rusland als China daartegen zonder twijfel hun vetorecht zou inzetten.

De veelvuldige verwijzingen naar de processen van Neurenberg hebben dus vooral een propagandistisch karakter. De historische voorwaarden zijn niet voorhanden in het geval van de oorlog in Oekraïne. Het Internationaal Militair Tribunaal van 1945 was immers alleen mogelijk door de onvoorwaardelijke overgave van Duitsland.

De veelvuldige verwijzingen naar de processen van Neurenberg hebben vooral een propagandistisch karakter.

Er is nul kans op een onvoorwaardelijke overgave van Rusland in de Oekraïne-oorlog, en als de NAVO blijft aansturen op een verdere escalatie, riskeren we een Derde Wereldoorlog en de Apocalyps van de mensheid. In dat geval mag je elke overwinnaarsrechtspraak en elk vae victis (wee de overwonnenen) wel vergeten: er zullen alleen maar verliezers zijn.

Anderzijds heeft de voortdurende ontwikkeling van het internationaal recht ook wel geleid tot de uitbreiding van het concept van universele rechtsmacht. Daardoor kan elk land elke persoon die ervan wordt verdacht oorlogsmisdaden te hebben begaan en die zich binnen zijn territoriale rechtsmacht bevindt, in hechtenis nemen. Sommige landen, zoals Duitsland en Zweden, hebben dat al gedaan.

Vooral in gevallen van vermeende genocide zou een proces krachtens universele rechtsmacht denkbaar zijn indien een bepaald land in personam (tegen een specifiek individu) rechtsmacht kan uitoefenen tegen personen die worden beschouwd als hostes humani generis – vijanden van de gehele mensheid.

Proces bij verstek

Een andere mogelijkheid zou zijn om een proces bij verstek te houden, dat tot doel zou hebben de misdaden te documenteren, ook al zou de tenuitvoerlegging van het vonnis van het tribunaal twijfelachtig zijn.

Zij die pleiten voor een proces tegen Poetin staan voor een typisch liberaal dilemma, namelijk voor een binair scenario van duidelijke criminaliteit aan de ene kant en diepgaande geopolitieke hypocrisie aan de andere kant.

Proces van Neurenberg. Foto: Wikimedia Commons / CC0 1.0

Professor Richard Falk schrijft wijselijk dat Neurenberg geen ideaal juridisch precedent geschapen heeft, omdat de opstellers van het Neurenbergse statuut zelf fundamentele principes van wettigheid verraden hebben door het strafrecht selectief toe te passen.

Meer bepaald zagen ze hun eigen criminaliteit over het hoofd door geen enkel onderzoek te doen naar het droppen van de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, die samen misschien wel 250.000 burgerdoden hebben gekost (plus nog eens honderdduizend door kanker, leukemie en andere medische gevolgen).

Er is duidelijke criminaliteit aan de ene kant en diepgaande geopolitieke hypocrisie aan de andere kant.

Of naar de tapijtbombardementen op tal van Duitse steden. Als gevolg daarvan vond men in steden als Dresden, Dortmund, Keulen, Berlijn, Hamburg, Kassel zo’n 600.000 verkoolde lijken, terwijl die aanvallen weinig of geen militaire betekenis hadden en ze bijgevolg als pure terreur kunnen worden omschreven.

Falk heeft “de grootst mogelijke twijfel over wat beter is vanuit het oogpunt van hetzij de ontwikkeling van een wereldwijde rechtsorde, hetzij het afdwingen van respect voor de beperkingen van het recht. De essentie van het recht is om gelijken gelijk te behandelen, maar de wereldorde is niet zo opgebouwd.

Zoals wordt gesuggereerd, is er sprake van ‘victors’ justice’ waarbij de verslagen leiders verantwoording moeten afleggen, maar de geopolitieke winnaars op geen enkele manier ter verantwoording worden geroepen voor hun misdaden.”

John LaForge, mededirecteur van Nukewatch, een groep voor vrede- en milieurechtvaardigheid, stelt in zijn stuk ‘Get in Line Investigate US Atrocities First’ dat een compilatie van NAVO-misdaden op zijn plaats zou zijn, waaronder agressie- of bezettingsoorlogen, bombardementen op ziekenhuizen en scholen, lijkenschendingen, aanvallen op burgers en civiele infrastructuren, het martelen en executeren van krijgsgevangenen, het gebruik van verboden clusterbommen, enzovoort.

“De blinde vlek van onze media helpt de publieke steun van de VS voor hun oorlogen in stand te houden.”

“Maar in tegenstelling tot de hedendaagse allesomvattende berichtgeving over de aanval van Rusland, hielden de mainstream media in de VS zich meestal niet bezig met berichtgeving over de militaire bezettingen van de VS en presenteren ze maar weinig foto’s of films over vermeende misdaden van de VS.”

“Net als de gecensureerde nieuwsuitzendingen in Rusland, helpt de blinde vlek van onze media de publieke steun van de VS voor hun oorlogen in stand te houden. Daardoor komt het protest vooral van slachtoffers, overlevenden, mensenrechtengroepen, anti-oorlogscoalities, en voorvechters van het internationaal recht.”

LaForge’s artikel somt zo’n 200 gruweldaden op waarvoor de VS strafrechtelijk verantwoordelijk zouden zijn.

Volkstribunaal

Zelf pleit ik voor het organiseren van een ‘Volkstribunaal’ met ruime rechtsbevoegdheid om de oorlogsmisdaden te onderzoeken die door alle partijen in het conflict zijn begaan. De Oekraïners verzamelen zeker bewijzen van Russische misdaden, zoals de Russen bewijzen verzamelen van oorlogsmisdaden door Oekraïners en buitenlandse huurlingen.

Vierde Russel Tribunaal over rechten van de Indianen in de Amerikas, 1980. Foto: Rob Bogaerts / Anefo, Wikimedia Commons / CC0 1.0

Volkstribunalen genieten weliswaar geen internationale erkenning en hun vonnissen zijn niet afdwingbaar, maar ze hebben wel de toegevoegde waarde dat zij de aandacht vestigen op oorlogsmisdaden die door de reguliere media worden genegeerd of zelfs witgewassen. Een Volkstribunaal zou ook bewijzen verzamelen, luisteren naar de getuigenissen van honderden slachtoffers en vaststellen welke bepalingen van de Conventies van Genève zijn geschonden.

Volkstribunalen hebben de toegevoegde waarde dat zij de aandacht vestigen op oorlogsmisdaden die door de reguliere media worden genegeerd of zelfs witgewassen.

Ik verwijs naar het Kuala Lumpur War Crimes Tribunal dat werkte van 2009 tot 2011 en dat George W. Bush en Tony Blair beschuldigde van oorlogsmisdaden en van misdaden tegen de mensheid bij de invasie van Irak in 2003. Ook VN-secretaris-generaal General Kofi Annan had die invasie al omschreven als een “onwettige oorlog”.

Het Kuala Lumpur Tribunal zetelde opnieuw in 2013 om beschuldigingen van genocide door Israël tegen de Palestijnen te onderzoeken. Het velde een vonnis dat het plegen van genocide zoals omschreven in het Genocideverdrag van 1948 bevestigt.

De Fondazione Lelio Basso richtte het gekende Permanent Peoples Tribunal op, dat sinds 1979 49 zittingen heeft gehouden en vele zaken heeft behandeld, te beginnen met de misdaden die Marokko heeft begaan tegen de bevolking van de Westelijke Sahara.

Mogelijk kan een proces tegen Vladimir Putin, Volodymyr Zelinsky, Joe Biden, Jens Stoltenberg en anderen veel openstaande morele en wettigheidsvraagstukken over de oorlog in Oekraïne ophelderen.

Alfred de Zayas is rechtsprofessor aan de Geneva School of Diplomacy en werkte als onafhankelijk expert inzake Internationale Orde 2012-18 bij de VN. Hij schreef tien boeken, waaronder “Building a Just World Order” Clarity Press, 2021.

Dit is de vertaling van een artikel verschenen op counterpunch. Het werd vertaald door Gaston Van Dyck.