Interview -

Dénes Nagy over ‘Natural Light’: “Op de Hongaarse oorlogsmisdaden rust een taboe”

Zilveren Beer van Berlijn winnaar ‘Natural Light’ is een visueel verbluffende en moreel complexe film over de wreedheden van het Hongaarse leger in de Sovjet-Unie tijdens W.O. II. Voor zijn fictiedebuut vertrok de Hongaarse cineast Dénes Nagy van een lijvige roman om de militairen betrokken bij deze gewelddadige excessen te portretteren. “De wandaden waren onderdeel geworden van de dagelijkse routine.”

zondag 1 mei 2022 19:15
Spread the love

Natural Light tracht de dagelijkse realiteit zo dicht mogelijk te benaderen,” zegt de Hongaarse regisseur-scenarist Dénes Nagy (°1980), “zonder al te zeer te moraliseren.” Maar ook zonder spectaculaire actie en met een protagonist die allesbehalve een held is. Een slow cinema oorlogsfilm, rustig meanderend en virtuoos gefotografeerd, gedragen door amateur-acteurs en op subtiele wijze voer voor reflectie.

Een donkere episode

In zijn adaptatie van Pál Závada’s gelijknamige vuistdikke roman belicht Nagy een minder bekende, en weinig glorieuze episode in de Hongaarse geschiedenis. Het land was tijdens de Tweede Wereldoorlog een bondgenoot van nazi-Duitsland en nam deel aan Hitlers met gruwelijke oorlogsmisdaden gepaard gaande inval in de Sovjet-Unie. “Binnen Hongarije leefde lang de opvatting dat het land zelf slachtoffer was van de oorlog,” vertelde de cineast ons tijdens Film Fest Gent, “dat Hongarije gedwongen was om mee te vechten met de nazi’s, terwijl dat in werkelijkheid veel gecompliceerder lag. Op de Hongaarse oorlogsmisdaden rust een taboe.”

Natural Light van Dénes Nagy: Taboedoorbrekend Hongaars oorlogsdrama.

Pas de laatste jaren werden de gewelddadige excessen van het Hongaarse leger tegen het licht gehouden door historici “maar de meeste Hongaren weten niets van wat er gebeurd is.” Langzaam groeide er toch interesse en Nagy vond producenten, en  Europese subsidies. Al kon hij de film niet in Oekraïne of Rusland draaien. Gelukkig was er Litouwen waar “het landschap en het licht ideaal waren”. De visuele kracht van Natural Light was een de redenen waarom de film tijdens het Filmfestival van Berlijn de Zilveren Beer won.

Een bekroond debuut

Tot grote vreugde van schrijver Pál Závada, die niet betrokken was bij het project maar aan Kunstmag Dunst vertelt dat “de film getuigt van het fantastische werk, de ambitie en het enthousiasme van de filmmakers. Het is geweldig dat Natural Light bekroond is en ik ben heel trots op regisseur Dénes Nagy, zijn team en de film. Ik ben blij dat mijn boek hen inspireerde.”

Natural Light is een langspeelfictiedebuut maar dat is absoluut niet te merken aan de trefzekere regie en de stijlvolle mise-en-scène van dit verhaal van István Semetka, een korporaal die zich een ‘vreemdeling in een vreemd land’ voelt tijdens de militaire campagne vol gruwel waaraan hij deelneemt. Het portret van deze fragiele soldaat die tracht te overleven in onmenselijke omstandigheden zindert na. We spraken erover met Dénes Nagy in hartje Gent.

Dénes Nagy. Foto Tamás Dobos.

Je studeerde film in Boedapest, wat mij betreft een van de mooiste steden van Europa.

“Ik hou van Boedapest. Het is een stad die ontworpen werd voor een groot rijk, het Habsburgse Koninkrijk Hongarije, maar die nu de hoofdstad is van een klein democratisch land. Het monumentale en het kleinschalige, het gezellige dat ik ook hier in Gent terugvind, zorgt voor een speciale dynamiek. De stad is duurder geworden maar toch wonen er nog mensen in het centrum. Dat is blijkbaar hier in Gent ook zo, wat toch wel een zeldzaamheid geworden is in Europa.”

Hongaarse portretkunst

Na kortfilms als Report en Soft Rain en documentaires als Another Hungary en Harm maak je met Natural Light je de fictiedebuut. Zeg je ‘eindelijk’?

“Eerder ‘een logische stap’. Vanuit mijn werk als documentairemaker was Natural Light een natuurlijke stap in mijn evolutie. Ik geloof trouwens niet in een strikte scheiding tussen fictie en documentaire. In deze film maar ook in mijn korte fictiefilms werk ik met een documentaire realiteit. Ik ben ook geen filmmaker die alles vooraf al in zijn hoofd heeft uitgewerkt of scènes volledig wil controleren en iedereen tracht te regisseren. Ik observeer en verwerk de realiteit in de fictie. That’s it!”

Je vertelt niet zozeer een verhaal, je schetst portretten tegen een realistische achtergrond.

“Inderdaad. Ik ben geïnteresseerd in verhalen maar ik ben geen goed verhalenverteller. Ik schrijf ook niet zo’n al te beste dialogen, voor mij is beeld de taal en niet het woord of de dramaturgie.”

Natural Light van Dénes Nagy: strijd in de Russische modder.

Een taboe doorbroken

Természetes fény (Natural Light) van Pál Závada (°1954) werd gepubliceerd in 2014 en beschrijft oorlogsmisdaden in Rusland. Waarom wou je dit boek verfilmen?

“Ik zocht een verhaal dat speelde tijdens de Tweede Wereldoorlog. Daarvoor las ik eerst veel militaire dagboeken in de archieven van Boedapest. Dagboeken van soldaten die in de bezette gebieden samen met de nazi’s tegen partizanen vochten. Het doornemen van deze authentieke, in het Russisch en in potlood geschreven, dagboeken gaf een speciaal gevoel. Het zijn geen intellectuele teksten, soms staat maar een zin als dagnotitie, maar het is hallucinant hoe alledaagse berichten over eten en slapen afwisselen met de aankondiging dat ze een dorp platbrandden. De getuigenissen zijn heel droog, rauw en authentiek. Brutaliteit en banaliteit zijn verstrengeld. Dan vond ik Závada’s boek, een dikke turf over dit onderwerp, waarvan ik een beperkt aantal pagina’s gebruikt heb.”

Závada beschrijft een minder bekend gegeven en hij was blij dat de Zilveren Beer voor Natural Light deze misdaden onder de aandacht brengen.

“Kort na de oorlog kwam in Hongarije een regime aan de macht dat op zeer goede voet stond met Rusland, de voormalige vijand die plots de grote vriend was, en het paste niet om dit onderwerp te berde te brengen. Het communistische regime maakte er een taboe-onderwerp van. ‘We zijn vrienden en praten hier nooit over’.”

Natural Light van Dénes Nagy: Desoriëntatie en trauma.

Soldatenverhalen

Een doofpotoperatie dus.

“Ja, maar de soldaten keerden terug en hadden hun verhalen. Hongaarse militairen waren jarenlang verdwenen, ze werden krijgsgevangen genomen en werkten in onder andere de mijnen. Tijdens de jaren vijftig kwamen er duizenden soldaten terug maar hun verhaal werd nooit verteld. Het werd geheim gehouden. Ze hadden vaak ook persoonlijke redenen om te zwijgen want het was vooral politiek niet aangewezen om te praten. Pas na de verandering, na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, werd het bespreekbaar. Maar dan waren er weer nieuwe redenen om dit niet te doen. Politici wilden niet spreken over gruweldaden en verantwoordelijken.”

Voor de betrokkenen was het ook niet evident.

“Als kind was ik dol op de verhalen die mijn grootvader vertelde over de oorlog. Voor mij leek het een groot avontuur. Maar toen ik later meer diepgaand met hem er wou over spreken lukte dat niet. Hij kon er enkel oppervlakkig over praten. Wat veelzeggend is.”

Natural Light van Dénes Nagy: In de geest van een amateur fotograaf.

Immersieve cinema

Natural Light is immersieve cinema. De kijker kampt net als de protagonist met desoriëntatie en tracht ook uit te zoeken wie goed of slecht is, waar het gevaar schuilt…

“Desoriëntatie is het hoofdidee van de film. Voor mij is dat een gevoel dat ik vaak heb bij wat er gebeurt in de wereld. Het gaat over het in vraag stellen van onze kennis van de wereld. Hoe kunnen we ons oriënteren? Hoe slim zijn we? Hoe gevoelig zijn we? Ik wil iemand tonen die in de grond goed is maar ook zwak. Niet inzichtvol genoeg om te begrijpen wat er rondom hem gebeurt. Altijd laat in het inzien van dingen. Dat is voor ons allemaal het geval. We weten niet wat er gebeurt met het klimaat, met de pandemie. We proberen alles te controleren maar slagen daar niet in. We bevinden ons constant in het onbekende en proberen krampachtig onze plaats te bepalen. Ik hou van die existentiële toestand van onzekerheid en verwarring.”

Als kijker had ik aanvankelijk het gevoel dat Natural Light, met de tocht en het geweld, dezelfde weg als Elem Klimovs oorlogsfilm Come and See opging maar dan sla je een ander pad in.

“Wat interessant is aan de protagonist is dat hij gelooft dat hij altijd goed kan blijven. Hij denkt dat hij de oorlog wel zal overleven en terug naar huis zal kunnen gaan om zijn normaal leven weer op te pikken. Ik heb dat vaak ook: ik voel een duisternis rond me maar ik ben er van overtuigd dat alles uiteindelijk wel goed komt. Het idee: dit is een moeilijke periode maar we komen er wel door, de zaken zullen wel opnieuw normaal worden. Daardoor denk ik niet meer na over wat ik nu moet doen, wat mijn taak is. Deze man weet niet wat hij hier en nu moet doen, hij weet alleen wat hij later wil bereiken. István wil een goed man blijven maar neemt geen beslissingen.”

Natural Light van Dénes Nagy: Stevige romanadaptatie.

Twijfelende blik

István blijft op afstand. Zoals bij de aan Come and See herinnerende scène van de schuur vol mensen die in brand gestoken wordt. Je bewaart als filmmaker net als je protagonist afstand van het gebeuren. Jij zoomt niet in, hij gaat niet dichter.

“Zoals je al zei ben ik geïnteresseerd in portretten. Het ontdekken en ontleden van portretten is belangrijk in Natural Light. Ik wil de personages stil en stabiel in beeld brengen maar suggereren dat er binnenin altijd van alles beweegt. Er steelt constant een proces van trachten te begrijpen, proberen te focussen op dingen. Mijn opzet was telkens los te koppelen van de actie maar die constante inwendige twijfel te laten spelen. Wat moet ik doen? Wat gebeurt er? Er speelt dus veel in de mensen en die onrust contrasteert met de rustige beelden. Ik denk trouwens dat we in ons hedendaags bestaan constant afstand houden. We kijken naar televisie, volgen dingen via sociale media maar we blijven er van weg.”

De camera komt een beetje dichter en gaat dan weer verder weg.

“Zo doen we het. Even twijfelen en dichterbij gaan en dan weg deinzen. Ik wou tonen dat István verlamd is. Omdat hij niet weet wat te doen maar ook omdat hij zich machteloos voelt. In veel films weet je precies wanneer iemand een foute beslissing neemt. Soms op het moment zelf en soms wanneer je in je geest teruggaat naar een eerdere beslissing. In Natural Light kan je dat niet zeggen, je weet niet wat hij fout gedaan heeft. István weet het zelf ook niet. En in het verhaal kan je niet bepalen waar hij rechts of links is ingeslagen.”

Het feit dat hij zich daar bevindt is het probleem, niet de keuze die hij gemaakt heeft.

“István zou iets kunnen doen maar hij ziet niet in welke situatie hij de beslissing zou kunnen maken.”

Natural Light van Dénes Nagy: Wreedheden in de doofpot.

Een fotograaf soldaat

Als amateurfotograaf tracht István mensen en landschappen te observeren. Fotografie is een manier om zichzelf en zijn omgeving in vraag te stellen.

“Ik vond het interessant om foto’s niet op de gebruikelijke manier in te lassen, als een morele tool van het hoofdpersonage. Dit is geen intellectueel maar een heel gewone man. Hij is ook een echte amateur. Hij maakt geen foto’s om iets mooi te creëren of herinneringen vast te leggen. Nee, hij neemt heel intuïtief de camera vast en maakt opnamen. Als amateur houdt hij die camera op een vreemde manier vast. Maar wanneer István de camera naar zijn oog brengt begint hij dingen lichtjes anders te zien. Er is een moreel idee maar het is geen direct moreel idee.”

Verandert István op het moment dat hij fotografeert?

“Ik denk het. Hij voelt zich lichtjes anders. Maar er speelt geen opzet, het is niet dat hij begon te fotograferen met dat doel. Hij fotografeert niet om iets te tonen dat hij voelt, het gebeurt gewoon via de camera. Hij is een naïef persoon. Iemand die helemaal niet reflecteert op zijn handelswijze, die pas achteraf in staat zal zijn daarop te reflecteren. Of niet. Ik denk dat hij in shock verkeert. Hij vraagt zich af wat er met hem gebeurd is en ik maak niet duidelijk wat er plaatsgevonden heeft en hoe hij zich voelt. Wanneer hij aan het einde van Natural Light in de trein zit en zijn eten opeet gelooft hij dat hij de dingen zal kunnen vergeten. Dat is onmogelijk volgens mij, maar het is zijn illusie.”

Hij leidt aan het posttraumatisch stresssyndroom.

“Klopt. Hij is uiteindelijk opgelucht dat hij terug naar huis kan maar echte opluchting is onmogelijk gezien de gruwel die hij meemaakte. Ik wou bewust een open einde.”

Natural Light van Dénes Nagy: Dood en vernietiging.

Rauw en realistisch

Alhoewel de natuur mooi is stileer je de omgeving niet.

“Gezien de locatie was het makkelijk om in esthetisering te vervallen maar ik heb getracht het evenwicht te bewaren. Dat deed ik door altijd concreet te blijven, beelden te linken met scènes en geen fraaie inserts te maken. Daarom bracht ik ook gezichten soms zo close in beeld. Niet om schoonheid te benadrukken maar om textuur aan te geven. Mijn aanpak is erg down to earth. Een karakteristiek gezicht is niet meer dan een karakteristiek gezicht, het wordt nooit een symbool. Ik laat mensen ook zomaar niet in de verte turen maar altijd naar iets concreet kijken.”

Landschappen blijven verraderlijk door hun schoonheid.

“Tijdens de montage hebben we enkele erg mooie shots verwijderd omdat het teveel werd. Met name beelden van bomen en de rivier zijn zo gesneuveld. Natural Light is een trage en visuele film maar we vertellen een verhaal door wat we tonen. Ons grote geluk was dat we met amateurs werken.  Zij faken niet, ze zijn wie ze zijn. Wanneer ze hun laarzen aandoen dan doen ze ook echt hun laarzen aan. Er is geen doen alsof. Wanneer ze een stuk brood nemen dan imiteren ze dat niet maar nemen ze het echt, snijden ze het en eten ze het. Dat hielp ons om de realiteit aan te houden. We wilden niet doen alsof, niet verfraaien maar het echt houden. Met professionele acteurs zou dit een andere film zijn geworden.”

Natural Light van Dénes Nagy: In het spoor van een amateur fotograaf.

Minimaal en authentiek

Was dat ooit de bedoeling?

“Nee, dat was het opzet vanaf het begin en de producenten waren meteen mee. Toegegeven, het was heel anders geweest wanneer de film zou draaien om dialoog en actie. Dan heb je professionals nodig. Maar Natural Light is zo minimaal dat het moeilijk was geweest om met acteurs te werken. De authenticiteit zou ontbreken. Op een bepaald moment zien we hoe iemand brood snijdt. Dat is een heel eenvoudig man, iemand die met dieren leeft. Hij snijdt het brood niet op verfijnde, gesofisticeerde manier maar heel ruw, hij scheurt het aan stukken met zijn mes. Dat maakt hem geloofwaardig en doet de scène werken.”

Die echtheid zit ook in het natuurlijk licht van de titel.

“Daarom hield ik ook de boektitel aan. ‘Natuurlijk licht’ contrasteert met ‘kunstmatig licht’ en de esthetisering waarover we spraken. Kunstmatig licht biedt iemand de mogelijkheid om zich anders voor te doen dan hij is. Een held te worden bijvoorbeeld. In natuurlijk licht kan je niet verbergen wat je bent. Dat was voor mij de betekenis van de film. Al moet ik eerlijkheidshalve toegeven dat we niet altijd met natuurlijk licht gewerkt hebben, tijdens nachtscènes moesten we met lampen bijlichten.”

Natural Light van Dénes Nagy: Zilveren Beer winnaar Berlijn.

Natuurlijk vs kunstmatig licht

Natural Light lijkt haast een dialoogloze film.

“De meeste dialogen zijn niet functioneel, ze geven geen informatie. Er zijn ook niet veel dialogen, de film is mijn monoloog (lacht). Met dergelijke minimale dialogen wordt de soundscape erg belangrijk. Je moet heel veel geluiden verzinnen en inbrengen om de kijker onder te dompelen in je wereld en mee te nemen in het verhaal. We hadden dan ook twee scripts voor de film. Een voor wat we zien in elke scène en een voor wat we horen. Naast de opnamegeluiden moesten we heel veel geluiden toevoegen. Om het script voor de post-productie te schrijven hadden we twee maanden nodig. Dat deden na de opnamen en na een eerste montage.

Het werd heel ingewikkeld want er zijn veel achtergrondgeluiden en overlappende geluiden. Bovendien was dit voor een beperkt budget wel een dure film omdat we in afgelegen locaties in Litouwen filmden met een grote crew van zo’n 150 mensen. Dat had te maken met de kapsels die verzorgd moesten worden, de uniformen die gemaakt dienden te worden omdat ze niet meer bestaan. Een maand voor de opnamen schrapten we verschillende scènes om budgettaire redenen maar uiteindelijk kwam dat Natural Light ten goede.”

Gent, 15 oktober 2021

 

NATURAL LIGHT van Dénes Nagy. Hongarije-Litouwen-Duitsland-Frankrijk 2021, 103’.  Met Ferenc Szabó, László Bajkó, Tamás Garbacz, Gyula Franczia, Stuhl Erno. Scenario Dénes Nagy naar de roman van Pál Závada. Muziek Santa Ratniece. Fotografie Tamás Dobos. Montage Nicolas Rumpl. Distributie Cherry Pickers. Release 4 mei 2022.

Creative Commons

take down
the paywall
steun ons nu!